�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

[ TRANG CHỦ |�KINH ĐI�̉N�|�ĐẠI TẠNG KINH | TH�̀N CHÚ |HÌNH ẢNH�|�LI�N LẠC�]

S�́ 1560

ACARYA VASUBANDHU ABHIDHARMAKOŚABHĀṢYAM
阿毘達磨俱舍論本頌
A-T�-ĐẠT-MA C�U-X� LUẬN B�̉N TỤNG�
dịch theo bản Sanskrit
TUỆ SỸ

�

Ph�n bi�̣t giới

PRATHAMAṂ KOŚASTHĀNAM

(Dhātunirdeśaḥ)

I. Quy kỉnh

[1] Vị m� tất cả b�ng tối đ� bị diệt trừ một c�ch to�n diện[1],

Đ� vớt thế gian l�n khỏi vũng lầy lu�n chuyển;

Sau khi k�nh lễ vị Đạo sư như l� như vậy,

T�i sẽ diễn giải luận Abhidharmkośa.[2]

Khi muốn tạo luận, với mục đ�ch hiển dương sự vĩđại của vị Đạo sư của m�nh, (Luận chủ) trước hết k�nh lễ vị ấy.

(Đại từ) vị m�[3] chỉ đức Phật Thế T�n.[4] Đối với vị ấy, hay do bởi vị ấy, b�ng tối đ� bị diệt trừ, do đ� n�i �m� tất cả b�ng tối đ� bị diệt trừ.� B�ng tối đ� bị diệt trừ với mọi h�nh th�i, trong mọi trường hợp, do đ� n�i, �tất cả b�ng tối đ� bị diệt trừ một c�ch to�n diện.� Ch�nh sự v� tri[5] l� b�ng tối, v� n� ngăn kh�ng cho thấy đạo nghĩa ch�n thật.

Duy chỉ Phật Thế T�n, do chứng đắc phần đối trị[6], mới diệt trừ sự v� tri ấy một c�ch to�n diện khiến n� kh�ng c�n t�i sinh trong tất cả mọi đối tượng nhận thức[7]. Do đ� n�i, Ng�i đ� diệt trừ tất cả b�ng tối một c�ch to�n diện.

C�c vị B�ch-chi-phật v� c�c vị Thanh văn tất nhi�n cũng đ� diệt trừ b�ng tối trong tất cả mọi trường hợp. Tuy đ� diệt trừ sự ngu si � nhiễm[8] nhưng chưa được ho�n to�n, do đ�, kh�ng phải l� �một c�ch to�n diện.� Thật vậy, c�c vị n�y c�n c� sự v� tri kh�ng nhiểm � đối với c�c ph�p của Phật[9], đối với c�c đối tượng xa vời trong kh�ng gian v� thời gian, đối với c�c chủng loại nghĩa l� sai biệt v� hạn.

Sau khi t�n th�n bằng sự th�nh tựu phẩm t�nh tự lợi như vậy, (Luận chủ) t�n th�n đức Thế T�n ấy bằng sự th�nh tựu phẩm t�nh lợi tha, do đ� n�i, �đ� vớt thế gian l�n khỏi vũng lầy lu�n chuyển.� V�ng lu�n chuyển[10] thực sự l� nơi m� thế gian bị d�nh mắc, kh� vượt tho�t, do đ� n�i l� vũng s�nh. Do v� thương x�t thế gian ch�m đắm ở đ�, kh�ng thể vượt qua, đức Thế T�n, t�y trường hợp th�ch ứng, bằng sự diễn giải Ch�nh ph�p, giống như ch�a ra b�n tay để cứu vớt.

�Sau khi k�nh lễ� nghĩa l� sau khi c�i đầu k�nh lễ vị đ� th�nh tựu c�c phẩm t�nh tự lợi v� lợi tha như vậy.

�Như l� sư� (yathārthaśāstra) l� vị giảng dạy đạo nghĩa như thực, kh�ng đi�n đảo. Bằng � nghĩa n�y Luận chủ n�u r� phương tiện thực h�nh lợi tha. Đức Thế T�n l� vị Đạo Sư đ� cứu vớt thế gian l�n khỏi vũng s�nh lu�n chuyển bằng sự thuyết gi�o như thực chứ kh�ng phải bằng thần th�ng, �n huệ, uy lực.

Sau khi k�nh lễ như vậy, sẽ l�m g�? Luận chủ n�i, �T�i sẽ diễn giải luận.� V� để gi�o dục c�c m�n đệ n�n gọi l� �Luận� (Śāstra). Luận g�? Luận Abhidharmakośa.

Abhidharma n�y l� g�?

II. Định nghĩa abhidharmakośa

a. Abhidharma

[1a] Abhidharma l� huệ v� nhiễm[11] v� những t�y h�nh của n�.

Huệ (praj�ā) ở đ�y l� sự tư trạch ph�p[12]. V� nhiễm (amala) chỉ cho v� lậu (anāsrava). Tuỳ h�nh[13] chỉ cho t�y t�ng của n�[14]. T�m lại, năm uẩn v� lậu (anāsravaḥ pa�caskandhako) được n�i l� Abhidharma. Đ� l� Abhi�dharma theo nghĩa si�u việt[15]. Nhưng n�i theo nghĩa thường nghiệm[16] th�

[1b] V� những huệ v� luận m� nhằm chứng đắc huệ ấy.

V� những huệ, ở đ�y chỉ c�c huệ hữu lậu được t�c th�nh do nghe, do tư duy, do tu tập (śruta-cintābhāvanāmayī), v� do bẩm sinh (upa�patti�pratilambhika), c�ng với c�c t�y h�nh của ch�ng. V� Luận[17] m� nhằm mục đ�ch chứng đắc huệ v� lậu ấy cũng được gọi l� Abhidharma, v� l� tư cụ của n�.

Theo ngữ nguy�n, do duy tr� yếu t�nh tự th�n (svalakṣaṇa) n�n n� được gọi l� ph�p[18]. Ph�p được gọi l� Abhidharma l� ph�p si�u việt tức Niết-b�n, hoặc chỉ cho ph�p đối diện[19] với yếu t�nh của ph�p (dharmasvalakṣaṇa).

Đ� n�i xong nghĩa của Abhidharma.

b. Kośa

Luận n�y v� sao được gọi l� Abhidharmakośa?

[2cd] Theo nghĩa l� của n� m� n� được đưa v�o[20] trong đ�y,

V� n� cũng l� sở y của đ�y, n�n gọi đ�y l� Abhidharmakośa.

Luận m� ti�u danh l� Abhidharma, theo � nghĩa đặc sắc th� Abhidharma được đưa v�o trong Luận n�y n�n Luận l� bao chứa (kośasthānīya) của Abhidharma[21]. Hoặc Abhidharma l� sở y của Luận, l� xuất xứ của Luận, cho n�n Abhidharma l� kho chứa (kośa) của Luận[22]. V� vậy, Luận n�y được gọi l� Abhidharmakośaśāstram.

III. � hướng abhidharma

Do � hướng g� m� Abhidharma được giảng thuyết? V� ai l� người đầu ti�n c�ng bố m� Luận chủ cung k�nh diễn giải? Tụng n�i:

[3] Ngoại trừ sự giản trạch về c�c ph�p, kh�ng c�

Phương tiện đặc sắc n�o để dứt sạch c�c � nhiễm.

Do bởi � nhiễm m� thế gian lang thang trong biển hữu.

V� vậy, theo truyền thuyết, Abhidharma đ� được Đức Đạo Sư giảng thuyết.

Nếu kh�ng do sự giản trạch ph�p (dharmapravicaya)[23] th� kh�ng c� phương tiện ưu việt n�o để dứt sạch c�c phiền n�o. Ch�nh do phiền n�o m� thế gian lang thang trong biển hữu n�y. Do bởi nguy�n nh�n n�y, với mục đ�ch l� tư trạch ph�p, m�, theo truyền thuyết (kila)[24], đức Đạo Sư, tức l� Phật, đ� giảng n�i Abhidharma. Thật vậy, nếu Abhidharma kh�ng được giảng dạy th� c�c đệ tử kh�ng c� khả năng tư duy giản trạch c�c ph�p. Nhưng Đức Thế T�n n�i Abhidharma một c�ch rải r�c; rồi Đại đức Kātyāyanīputra c�ng c�c vị kh�c tập hợp lại v� ổn định. Cũng như Đại đức Dharmatrāta tập hợp c�c b�i kệ tụng lại l�m th�nh phẩm �Udānavagga.� C�c nh� Vaibhāṣika n�i như vậy.

�

�

________________________________________

[1] Skt. sarvathā sarvahatāndhakāraḥ, Ht. nhất thiết chủng chư minh diệt 一切種諸冥滅 Quang k� 1 đọc l�: �nhất thiết chủng minh diệt� chỉ diệt trừ v� tri kh�ng nhiễm �, v� �chư minh diệt� chỉ diệt trừ v� tri c�n nhiễm �. C�ch đọc n�y hiểu sarvathā như l� h�nh dung từ; trong khi, trong tiếng Phạn, n� l� một bất biến từ hay ph� từ, do đ� được hiểu l� �một c�ch to�n diện.� Cđ.: nhất thiết chủng tr� diệt chư minh 一切種智滅諸冥.

[2] yaḥ sarvathāsarvahatāndhakāraḥ saṃsārapaṅkaj jagad ujjahāra/ tasmai namaskṛtya yathārtha-śāstre śāstraṃ pravakṣyāmy abhidharmakośam //1/ Ht. 諸一切種諸冥滅拔眾生出生死泥敬禮如是如理師對法藏論我當說. Cđ. 一切種智滅諸冥　拔出眾生生死泥頂禮大師如理教　對法俱舍我當說.

[3] Skt. yaḥ, đại từ li�n hệ, số �t: yad ... tasmai. Ht. chư 諸; Quang k� (T41n1821 p2c5) hiểu l� số nhiều, giải th�ch: �Chư, biểu lộ sự kh�ng b� ph�i.�

[4] Skt. buddho bhagavān. Sphut., tr.5: c�c nh� ch� giải Vinayavibhāṣā ph�n biệt bốn trường hợp: 1. Phật nhưng kh�ng phải l� Thế T�n; chỉ c�c vị Pratyekabuddha vốn tự m�nh gi�c ngộ nhưng kh�ng thể thuyết ph�p. 2. Thế T�n nhưng kh�ng phải l� Phật; chỉ Bồ-t�t tối hậu th�n. 3. Phật v� Thế T�n. 4. Kh�ng phải Phật cũng kh�ng phải Thế T�n.

[5] Skt. aj�āna, Ht.: v� tri 無知; Cđ.: v� minh 無明. C� hai loại v� tri: nhiễm � v� tri (kli-ṣṭam aj�ānam) v� bất nhiễm � v� tri (akliṣṭam aj�ānam).

[6] Skt. pratipakṣa, Ht.: đối trị phần 對治分 phần đối nghịch; chỉ c�c đạo phẩm c� năng lực đối trị phiền n�o � nhiễm.

[7] Skt. j�eya; Ht: sở tri 所知.

[8] Skt. kliṣṭasaṃmoha. Ht.: nhiễm � v� tri 染污無.

[9] Phật ph�p ở đ�y chỉ 18 ph�p bất cộng (āvenikā buddhadharmāḥ), l� những ph�p đặc hữu c� biệt nơi Phật. (Sphut., tr.7)

[10] Skt. saṃsāra, lu�n chuyển hay lu�n hồi. Ht., Cđ.: sinh tử 生死 .

[11] Skt. praj�ā amalā, huệ kh�ng c�u bẩn. Ht., tịnh huệ 淨慧; Cđ., tịnh tr� 淨智.

[12] Skt. dharma-pravicaya, sự tư duy giản trạch hay tuyển trạch, sự khảo s�t, khảo nghiệm về ph�p. Ht., Cđ.: trạch ph�p 擇法.

[13] sānucara, c�ng đi theo; đo�n t�y t�ng. Ht., t�y h�nh 隨行; Cđ., trợ bạn 助伴.

[14] Skt. saparivāra, đo�n t�y t�ng, hộ tống. Ht., quyến thuộc 眷屬; Cđ., nh�n duy�n tư lương 因緣資糧.

[15] Skt. pāramārthiko� bhidharmaḥ. Ht., thắng nghĩa a-t�-đạt-ma 勝義阿毘達磨; Cđ., ch�n thật a-t�-đạt-ma 真實阿毘達磨.

[16] Skt. sāṃketika, điều đ� được thoả thuận, ước lệ. Ht., thế tục 世俗 Cđ., giả danh 假名.

[17] Luận, Skt. śāstra, hoặc được hiểu l� Abhidharma-śāstra, luận A-t�-đạt-ma, tức Luận tạng, Abhidharmapiṭaka. Hoặc đ�y chỉ cho J�ānaprasthāna, luận Ph�t tr�, v� c�c t�y h�nh của n� l� s�u t�c luận (luận ch�n), ṣad pādā. Sphut., tr.12.

[18] Định nghĩa từ dharma, Skt.: svalakṣaṇadhāraṇād dharmaḥ, theo đ�, dharma l� danh từ ph�i sinh của động từ dhṛ: duy tr�, g�n giữ.

[19] Luận th�ch, giải th�ch tiếp đầu ngữ abhi- l� praty-abhimukha, xoay mặt hướng về, đối diện; Ht. diễn th�nh hai nghĩa: đối hướng 對向 (Niết-b�n) v� đối qu�n 對慣 (bốn Th�nh đế); Cđ.: hiện tiền 現前.

[20] Skt. samanupraveśāt. Ht.: nhiếp 攝; Cđ.: nhập nhiếp 入攝.

18 Sphut., tr.13: yatra hy asiḥ praivaśati sa tasya kośaḥ: �c�i m� người ta đ�t kiếm v�o, c�i đ� l� bao kiếm.� Theo đ�y, kośa c� nghĩa l� �bao kiếm.�

[22] Cf. Ch�nh l� 1, tr.329c1: �Tạng 藏 (ch�nh x�c, đọc l� t�ng), nghĩa l� chắc thật 堅實, như l�i c�y... Hoặc tạng l� sở y, như bao kiếm (đao t�ng 刀藏).�

20 Skt. dharmapravicaya, sự khảo s�t ph�p. Ht.: trạch ph�p 擇法 Cđ.: giản trạch ph�p 簡擇法. Trong phần luận th�ch, Cđ. n�i r�: trạch ph�p gi�c phần, một trong bảy gi�c chi (bodhyaṅga). Sphut., tr.14: (...) rūpaṃ vedanānityaṃ duḥkham ity evam ākārena, �(với) biểu hiện như vầy: sắc, thọ l� v� thường, khổ.�

[24] Skt. kila, được n�i như vậy. Ch�nh l� 1, tr.329c: �Kinh chủ n�i l� truyền, chứng tỏ m�nh kh�ng tin A-t�-đạt-ma do ch�nh Phật thuyết.�

�

ACARYA VASUBANDHU ABHIDHARMAKOŚABHĀṢYAM
阿毘達磨俱舍論本頌
A-T�-ĐẠT-MA C�U-X� LUẬN B�̉N TỤNG�
dịch theo bản Sanskrit
TUỆ SỸ

�

Ti�́t 1: T�̉ng lu�̣n pháp

I. Bản th�̉ củ pháp

A. Tụng văn

PHẠN VĂN

sāsravānāsravā dharmāḥ saṃskṛtā mārgavarjitāḥ/

sāsravā āsravās teṣu yasmāt samanuśerate//4/

anāsravā mārgasatyaṃ trividhaṃ cāpy asaṃskṛtam/

ākāśaṃ dvau nirodhau ca tatrākāśam anāvṛtiḥ//5/

pratisaṁkhyānirodho yo visaṃyogaḥ pṛthak pṛthak/

utpādātyantavighno�nyo nirodho�pratisaṃkhyayā//6/

H�N VĂN

有漏無漏法���������� 除道餘有為

於彼漏隨增���������� 故說名有漏

無漏謂道諦���������� 及三種無為

謂虛空二滅�����������此中空無礙

擇滅謂離繫����������� 隨繫事各別

畢竟礙當生����������� 別得非擇滅

VIỆT DỊCH

C�c ph�p l� hữu lậu v� v� lậu.

C�c ph�p hữu vi, trừ đạo đế,

L� hữu lậu, do bởi c�c lậu

Tiềm phục trong đ�.

V� lậu l� đạo đế,

C�ng với ba ph�p v� vi

L� hư kh�ng v� hai diệt.

Ở đ�y, hư kh�ng l� sự kh�ng cản ngại.

Diệt do tư trạch l� những g�

Tho�t ly hệ phược c� biệt v� c� biệt.

Ngo�i ra, sự trở ngại khiến vĩnh viễn kh�ng sinh khởi

L� diệt kh�ng do tư trạch.

B. Lu�̣n thích

1. T�̉ng thuy�́t

Những g� l� ph�p m�, v� mục đ�ch giản trạch ch�ng, Abhidharma được giảng thuyết? Luận n�i:

[4a] C�c ph�p l� hữu lậu v� v� lậu.

Đ�y l� tất cả ph�p được tổng thuyết.

2. Hữu l�̣u

Trong đ�y, những g� l� ph�p hữu lậu (sāsrava)[1]?

[4b] C�c ph�p hữu vi, trừ đạo đế,

L� hữu lậu,

Trừ Đạo đế (mārgasatya), tất cả ph�p hữu vi (saṃskṛta) c�n lại l� hữu lậu. V� sao?

[4c-d] (L� hữu lậu), do bởi c�c lậu

Tiềm phục trong đ�.

Thật vậy, c�c lậu (āsrava) cũng sinh khởi do vin b�m v�o Diệt v� Đạo đế, nhưng ch�ng kh�ng tiềm phục (anuśerate)[2] trong đ�, do đ� cả hai kh�ng phải l� hữu lậu. Những g� kh�ng tiềm phục như trong đ�y sẽ được n�i r� trong phẩm �Tuỳ mi�n� ở sau.

3. V� vi

Những g� l� v� lậu?

[5a-b] V� lậu l� đạo đế,

C�ng với ba ph�p v� vi

Ba ph�p ấy l� g�?

[5c] L� hư kh�ng v� hai diệt.

Những g� l� hai? L� diệt do tư trạch[3] v� diệt kh�ng do tư trạch. Ba v� vi n�y, hư kh�ng v� hai diệt, c�ng với Đạo đế, l� c�c ph�p v� lậu. V� sao? V� c�c lậu kh�ng tiềm phục trong đ�.

a. Hư kh�ng v� vi

Ba v� vi đề cập đ�,

[5d] Ở đ�y, hư kh�ng l� sự kh�ng cản ngại.

Tự thể của hư kh�ng[4] l� sự kh�ng cản ngại (anāvaraṇa)[5], m� trong đ� sắc lưu h�nh.

b. Trạch diệt v� vi

[6a-b] Diệt do tư trạch l� những g�

Tho�t ly hệ phược

Những g� tho�t ly hệ phược[6] đối với hữu lậu được gọi l� trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha) tức diệt do tư trạch. Diệt đạt được do bởi huệ đặc sắc[7] m� tư duy, l� giải[8] một c�ch c� biệt đối với c�c Th�nh đế khổ, v.v..., đ� l� diệt do tư trạch. Cũng như từ �xe b�[9] được lập th�nh do lược bỏ c�c hạng từ ở giữa.

Phải chăng chỉ c� một sự diệt do tư trạch cho tất cả c�c ph�p hữu lậu? Luận n�i: kh�ng. V� sao?

[5b] c� biệt v� c� biệt[10].

Thật vậy, c� bao nhi�u thực thể bị hệ phược (saṃyogadravya)[11] th� c� bấy nhi�u thực thể được tho�t ly hệ phược. Nếu kh�ng như vậy, th� khi th�n chứng sự tịch diệt đối với c�c phiền n�o được đoạn trừ trong giai đoạn thấy Khổ đế, khi ấy cũng th�n chứng sự tịch diệt đối với tất cả phiền n�o. Nếu thế, sự tu tập về đối trị sai biệt l� v� �ch.

Ở đ�y được n�i rằng diệt l� phi đồng loại (asabhāga); điều n�y c� nghĩa l� g�? Điều n�y muốn n�i rằng kh�ng c� c�i g� l� đồng loại nh�n (sabhāgahetu) của n�, v� n� kh�ng phải l� đồng loại nh�n của c�i g�, chứ kh�ng phải l� kh�ng c� đồng loại.[12]

C. Phi trạch di�̣t v� vi

[6c-d] Ngo�i ra, sự trở ngại khiến vĩnh viễn kh�ng sinh khởi

L� diệt kh�ng do tư trạch.

Kh�c với diệt do tho�t ly hệ phược, diệt do trở ngại khiến c�c ph�p vị lai vĩnh viễn kh�ng sinh khởi l� diệt kh�ng do tư trạch hay phi trạch diệt (apratisaṃkhyānirodha). Nghĩa l�, diệt đạt được kh�ng do tư trạch, m� l� do thiếu điều kiện.

Cũng như khi con mắt v� � tập trung tr�n một đối tượng l� sắc, th� những g� kh�ng phải l� sắc, tức thanh, hương, vị v� x�c, ch�m mất; khi ấy năm thức th�n (vij�ānakāya) vốn lấy đ� l�m đối tượng sẽ kh�ng thể sinh khởi; v� ch�ng kh�ng thể vin b�m v�o những cảnh vực qu� khứ. Như vậy, đối với ch�ng, diệt kh�ng do tư trạch m� c� được l� do thiếu điều kiện.

Ở đ�y, c� bốn trường hợp:

1/ C� những ph�p m� đối với ch�ng trạch diệt được sở đắc; đ� l� c�c ph�p hữu lậu thuộc qu� khứ v� hiện tại c� xu hướng sinh khởi.

2/ C� những ph�p m� đối với ch�ng l� phi trạch diệt; đ� l� c�c ph�p hữu vi v� lậu kh�ng c� xu hướng sinh khởi.

3/ C� những ph�p l� cả hai; đ� l� c�c ph�p hữu lậu kh�ng c� xu hướng sinh khởi.

4/ C� những ph�p kh�ng l� cả hai; đ� l� những ph�p v� lậu thuộc qu� khứ, hiện tại, kh�ng c� xu hướng sinh khởi.

� n�i xong ba ph�p v� vi.

II. Pháp thường nghi�̣m

A. Tụng văn

PHẠN VĂN

te punaḥ saṃskṛtā dharmā rūpādiskandhapa�cakam/

ta evādhvā kathāvastu saniḥsārāḥ savastukāḥ//7/

ye sāsravā upādāna�skandhās te saraṇā api

duḥkhaṃ samudayo loko dṛṣṭasthānaṃ bhavaś ca te //8/

H�N VĂN

又諸有為法����� 謂色等五蘊

亦世路言依����� 有離有事等

有漏名取蘊������ 亦說為有諍

及苦集世間������ 見處三有等

VIỆT DỊCH

Lại nữa, c�c ph�p hữu vi ấy

L� năm uẩn, gồm sắc, v.v...

Ch�ng cũng l� thế lộ, ng�n y,

L� hữu ly, hữu sự.

Hữu lậu l� c�c thủ uẩn.

Ch�ng cũng l� những c�i hữu tr�nh.

L� khổ, tập, thế gian,

L� kiến xứ, v� hữu.

B. Lu�̣n thích

1. Hữu vi

a. Định nghĩa

Tụng văn n�i, �C�c ph�p hữu vi, trừ đạo đế, l� hữu lậu.� C�c ph�p hữu vi n�y l� những g�?

[7a-ba] Lại nữa, c�c ph�p hữu vi ấy, l� năm uẩn, gồm sắc, v.v...

Sắc uẩn, thọ uẩn, tưởng uẩn, h�nh uẩn, thức uẩn; đ�y l� c�c ph�p hữu vi (saṃskṛta), được tập hợp, được tổ hợp (sametya, sambhūya), ch�ng được t�c th�nh do bởi c�c điều kiện, do đ� ch�ng được gọi l� hữu vi, c�i được tập hợp th�nh. Thật vậy, kh�ng c� bất cứ c�i g� được sản sinh do một điều kiện duy nhất. Do t�nh chất c�ng chủng loại của n� n�n kh�ng c� g� l� tr�i ngược trong c�c thời vị lai, như sữa được vắt (dugdha)[13].

b. Đồng nghĩa

[7c-d] Ch�ng cũng l� thế lộ, ng�n y, l� hữu ly, hữu sự.

1/ C�c ph�p hữu vi n�y cũng được gọi l� thế lộ (adhvan)[14], v� ch�ng đ� đi, đang đi v� sẽ đi; hoặc v� ch�ng bị sự v� thường nuốt chững.

2/ Ng�n (kathā)[15] tức ng�n ngữ. Chất liệu (vastu)[16] của ng�n ngữ l� danh từ (nāma). Hữu vi được gọi l� ng�n y, chất liệu của ng�n luận (kathāvastu), v� n� nắm giữ chất liệu c� � nghĩa. Nếu kh�ng như vậy th� m�u thuẫn với Prakraṇagrantha. Luận n�y n�i, �Những chất liệu của ng�n luận được bao qu�t bởi mười t�m giới[17].�

3/ Ly (niḥsaraṇa) tức tho�t ly (niḥsāra)[18], l� Niết-b�n của tất cả c�c ph�p. C�c ph�p hữu vi đều c� t�nh chất tho�t ly n�y do đ� n�i l� hữu ly (saniḥsāra).

4/ Do t�nh chất c� nguy�n nh�n, n�n n�i l� hữu sự (savastuka)[19]. Sự (vastu) l� từ đồng nghĩa của nh�n (hetu); đ� l� truyền thuyết của Vaibhāṣika.

Đ� l� c�c dị danh của ph�p hữu vi.

2. Hữu l�̣u

Lại nữa, c�c ph�p hữu vi n�y:

a. Thủ uẩn (upādānaskandha)

[8a-b] Hữu lậu l� c�c thủ uẩn.

Ở đ�y, n� được thiết lập như thế n�o? C�c thủ uẩn (upādānaskandha)[20] cũng l� c�c uẩn (skandha). Nhưng cũng c� c�c uẩn m� kh�ng phải l� c�c thủ uẩn. Đ� l� c�c h�nh v� lậu (anāsravāḥ saṃskārāh)[21].

Ở đ�y, c�c thủ (upādāna) l� c�c phiền n�o (kleśa).[22] Hoặc uẩn ph�t sinh từ thủ, n�n n�i l� thủ uẩn; như n�i: lửa rơm.[23] Hoặc uẩn lệ thuộc thủ n�n n�i l� thủ uẩn; như n�i: vương thần.[24] Hoặc c�c thủ ph�t sinh từ c�c uẩn n�n n�i l� thủ uẩn; như n�i: c�y hoa.[25]

b. Hữu tr�nh (saraṇa)

C�c ph�p hữu lậu n�y cũng được n�i

[8c] L� những c�i hữu tr�nh.

Tr�nh hay đấu tranh (raṇa) chỉ cho c�c phiền n�o. V� ch�ng g�y tổn hại cho m�nh v� cho người kh�c[26], v� v� phiền n�o ẩn phục trong đ�[27], n�n n�i l� hữu tr�nh; như n�i �hữu lậu.�

c. V� c�c t�n kh�c

Lại nữa:

[8c-d] L� khổ, tập, thế gian, kiến xứ, v� hữu.

1/ V� nghịch � c�c bậc Th�nh, n�n n�i l� khổ (duḥkha).

2/ Khổ ph�t sinh từ đ� n�n n�i l� tập (samudaya).

3/ V� bị băng hoại, n�n n�i l� thế gian[28].

4/ C�c kiến chấp trụ ở đ�y, tiềm phục ở đ�y, n�n n�i l� kiến xứ (dṛṣṭisthāna)[29].

5/ N� hiện hữu, n�n n�i l� hữu.[30]

Đ� l� những dị danh của hữu lậu.

III. Ph�n tích u�̉n

A. Tụng văn

PHẠN VĂN

rūpaṃ pa�cendriyāṇy arthāḥ pa�cāvij�ptỉr eva ca/

tadvij�ānāśrayā rūpaprasādāś cakṣurādayaḥ//9/

rūpaṃ dvdhā viṃśatidhā śabdas tv aṣṭavidho rasaḥ/

ṣoḍhā caturvidho gandhaś spṛśyam ekādaśātmikam//10/

vikṣiptācittakasyāpi yo�nubandhaḥ śubhāśubhaḥ/

mahābhūtāny upādāya sa hy avij�aptỉ ucyate//11/

bhūtāni pṛthivīdhāuur aptejovāyudhātavaḥ/

dhṛtyādikarmasaṃsiddhāḥ kharasnehoṣṇateraṇāḥ//12/

pṛthivī varṇasaṃsthānam ucyate lokasaṃj�ayā/

āpas tejaś ca vāyus tu dhātur eva tathāpi ca//13/

caturbhyo� nye tu saṃskāraskandhaḥ ete punas trayaḥ/

indriyārthās ta eveṣṭā daśāyatanadhātavaḥ/

vedanānubhavaḥ saṃj�ā nimittodgrahaṇātmakā//14/

caturbhyo� nye tu saṃskāraskandhaḥ ete punas trayaḥ/

dharmāyatanadhātvākhyāḥ sahāvij�aptyasaṃskṛtaiḥ//15/

vij�ānaṃ prativij�aptir manaāyatanaṃ ca tat/

dhātavaḥ sapta ca matāḥ ṣaḍ vij�ānāny atho manaḥ//16/

ṣaṇṇām anantarātītaṃ vij�ānaṃ yad dhi tan manaḥ/

śaśṭāśrayaprasiddhyarthaṃ dhātavo� ṣṭādaśa smṛtāḥ//17/

H�N VĂN

色者唯五根��������� 五境及無表

彼識依淨色��������� 名眼等五根

色二或二十��������� 聲唯有八種

味六香四種��������� 觸十一為性

亂心無心等��������� 隨流淨不淨

大種所造性� ��������由此說無表

大種謂四界��������� 即地水火風

能成持等業��������� 堅濕煖動性

地謂顯形色��������� 隨世想立名

水火亦復然��������� 風即界亦爾

此中根與境　　� 即說十處界

受領納隨觸　　� 想取像為體

四餘名行蘊　　� 如是受等三

及無表無為　　� 名法處法界

識謂各了別　　� 此即名意處

及七界應知　　� 六識轉為意

由即六識身　　� 無間滅為意

成第六依故　　� 十八界應知

VIỆT DỊCH

Sắc gồm năm căn, năm cảnh, kể cả v� biểu.

Con mắt v.v... l� tịnh sắc của sắc, sở y của thức tương ứng.

Sắc c� hai loại hay hai mươi loại. Nhưng thanh chỉ c� t�m.

Vị c� s�u loại. Hương c� bốn loại. X�c c� mười một tự thể.

Đối với những ai loạn t�m, kể cả v� t�m, những g� l� li�n tục, tịnh hoặc bất tịnh,

Được t�c th�nh bởi bốn đại chủng, những c�i ấy được gọi l� v� biểu.

Đại chủng l� bốn giới: đất, nước, lửa, gi�.

Ch�ng t�c th�nh chức năng duy tr�, v.v... Cứng, d�nh, ấm, v� lay động.

Đất được n�i đến với sắc m�u v� h�nh thể, theo quan niệm của thế gian.

Nước v� lửa. Nhưng gi� cũng ch�nh l� giới. V� cũng như vậy.

C�c căn v� cảnh n�y được xem l� mười xứ v� giới.

Thọ l� sự cảm nghiệm. Tưởng c� bản chất l� nắm bắt ấn tượng.

Kh�c với bốn uẩn l� h�nh uẩn. Lại nữa, ba uẩn n�y

C�ng với v� biểu, v� vi, được gọi l� ph�p xứ v� ph�p giới.

Thức, l� nhận thức c� biệt; v� đ� l� � xứ;

V� l� bảy � giới, tức s�u thức c�ng với �.

S�u thức của qu� khứ kh�ng gi�n c�ch, thật sự đ� l� �.

Với mục đ�ch lập th�nh sở y cho thức thứ s�u, n�n nhớ, c� mười t�m giới.

B. Lu�̣n thích

1. Sắc u�̉n (rūpaskandha)

i. Tổng lược

N�i rằng �năm uẩn: sắc, v.v...� ở đ�y,

[9a-b] Sắc gồm năm căn, năm cảnh, kể cả v� biểu.

Năm căn (pa�cendriyāni)[31]: mắt, tai, mũi, lưỡi, v� th�n. Năm cảnh (pa�cārthās)[32], những đối tượng tương ứng của c�c căn con mắt, v.v... l� năm cảnh vực: sắc, thanh, hương, vị, v� x�c. C�ng với v� biểu (avij�apti), cho đến mức ấy l� sắc uẩn (rūpaskandha).

Ở đ�y, đ� n�i năm đối tượng: sắc, v.v...

ii. Năm căn (pa�cendriyāṇi)

[9c-d] Con mắt v.v... l� tịnh sắc của sắc, sở y của thức tương ứng.

Những g� l� sở y của nhận thức tương ứng[33] với sắc, thanh, hương, vị v� sở x�c, ch�ng l� năm loại tịnh sắc[34] m� tự thể l� sắc. N�n biết, theo thứ tự, đ� l�: mắt, tai, mũi, lưỡi v� th�n. Như Thế T�n c� n�i: �Con mắt, n�y T�-kheo, l� nội xứ, l� tịnh sắc được t�c th�nh với bốn đại chủng.�

Hoặc, c�c căn con mắt v.v... l� c�c tịnh sắc l�m sở y cho thức tương ứng, tức l� thức con mắt v.v... như đ� n�i. Đ� l� � nghĩa n�i rằng (tịnh sắc) l� sở y của thức con mắt, v.v... N�i như vậy l� ph� hợp với luận Prakaraṇagrantha,[35] theo đ�: �Con mắt l� g�? L� tịnh sắc của sắc, l�m sở y cho thức con mắt.�

Đ� n�i xong năm căn.

iii. Năm cảnh (arthāḥ pa�ca)

Đ�y sẽ n�i về năm cảnh, theo đ�:

a. Sắc

[10a] Sắc c� hai loại.

Đ� l� sắc m�u[36] v� h�nh thể.[37] Trong đ�, sắc m�u c� bốn thứ: xanh, v.v... C�c m�u kh�c l� những ph�n biệt từ ch�ng. H�nh thể c� t�m: bắt đầu l� d�i, v� cuối c�ng l� kh�ng phẳng.

C�c sắc n�y cũng được n�i l� sắc xứ (rūpāyatana).

[10a] hay hai mươi loại

Tức l�, xanh, v�ng, đỏ, trắng; d�i, ngắn, vu�ng, tr�n, cao, thấp, phẳng, kh�ng phẳng; m�y, kh�i, bụi, m�, b�ng, m�u nắng, m�u s�ng, b�ng tối. C� người kể th�m da trời[38] l� m�u thứ mười một.[39]

Trong đ�y, phẳng (sātam) l� h�nh thể bằng phẳng.[40] Kh�ng phẳng l� h�nh thể kh�ng bằng phẳng..� M� (mahikā) tức sương m� (nīhāra)[41]. S�ng n�ng (ātapa)[42] tức �nh s�ng mặt trời. S�ng �nh (āloka)[43] tức �nh trăng, �nh sao, �nh lửa, �nh s�ng ch�u ngọc. B�ng (chāyā)[44] c� ở nơi n�o xuất hiện sắc. Tr�i lại l� b�ng tối (andhākara). Những từ c�n lại th� dễ hiểu n�n chỉ n�i gọn.

C� loại sắc xứ (rūpāyatana) chỉ c� sắc m�u m� kh�ng c� h�nh thể[45]. Đ� l�, xanh, v�ng, đỏ, trắng, b�ng, s�ng n�ng, s�ng �nh, b�ng tối.

Hoặc c� h�nh thể nhưng kh�ng c� sắc m�u. Đ� l�, bộ phận c� h�nh thể d�i v.v... l� tự thể của th�n biểu (kāyavij�apti)[46].

Tất cả sắc xứ c�n lại gồm cả hai.

C� vị n�i, chỉ m�u nắng v� �nh s�ng l� sắc m�u. Bởi v� xanh, đỏ c�c thứ được nh�n thấy theo c�c h�nh thể d�i, ngắn, v.v...

L�m sao trong một thực thể lại tồn tại cả hai?[47] V� ở đ�y c� tri thức đối với thức cả hai. Trong đ�, động từ căn vid h�m nghĩa nhận thức (praj�āna), chứ kh�ng phải tồn tại (satta)[48].

Đ� n�i xong sắc xứ.

b. Thanh

[10b] Nhưng thanh chỉ c� t�m

Cơ bản c� bốn, được: thanh c� nguồn gốc từ c�c đại chủng c� cảm thụ[49] hoặc kh�ng cảm thụ (upāttānupāttamahābhūtahetuka), thuộc hữu t�nh hoặc phi hữu t�nh (sattvāsattvākhya)[50]. Mỗi loại hoặc th�ch �, hoặc kh�ng th�ch � (manoj�āmanoj�a), ph�n th�nh t�m loại thanh.[51]

Trong đ�, thanh c� nguồn gốc từ đại chủng, c� cảm thụ như l� tiếng ph�t từ b�n tay, từ tiếng n�i. Thanh c� nguồn gốc c�c đại chủng kh�ng cảm thụ, như l� tiếng gi�, tiếng rừng c�y, tiếng suối nước. Thuộc hữu t�nh l� thanh của biểu hiện ng�n ngữ (vāgvij�apti)[52]. Ngo�i ra l� phi hữu t�nh.

C� thuyết cho rằng c� loại thanh c� nguồn gốc từ đại chủng c� cảm thụ v� cả kh�ng cảm thụ. Đ� l� thanh ph�t ra từ tay v� trống. Điều n�y kh�ng được chấp nhận v� kh�ng c� một cực vi của sắc m�u h�nh th�nh hai tổ hợp của bốn đại chủng.

Đ� n�i xong về thanh.

c. Vị

Vị c� s�u loại.

Đ� l�, ngọt, chua, mặn, cay, đắng, nhạt.

d. Hương

[10c] Hương c� bốn loại.

Bởi v� m�i thơm v� m�i thối hoặc b�nh hoặc gắt. Nhưng trong Bản luận[53] chỉ kể c� ba loại: thơm, thối v� b�nh[54].

e. X�c

[10d] X�c c� mười một tự thể.

C� mười một tự thể được x�c chạm[55]: bốn đại chủng, trơn, nh�m, nặng, nhẹ, lạnh, đ�i, kh�t. Trong số đ�, c�c đại chủng sẽ được n�i sau. Trơn (ślakṣṇatva) tức l� mềm dịu (mṛdu)[56]. Nh�m (karkaśa) tức th� cứng (paruṣtā). Nặng (gurutva) l� c�i m� do đ� vật thể được c�n. Tr�i lại l� nhẹ (laghu). Lạnh (śīta) l� sự muốn ấm. Đ�i (jighatsā) l� sự muốn ăn. Đ� l� hậu quả được giả lập theo nguy�n nh�n. Như n�i:

�Phước lạc thay l� sự xuất hiện của Chư Phật.

�Phước lạc thay l� sự diễn thuyết của Ch�nh ph�p.

�Phước lạc thay l� sự h�a hiệp của Tăng-gi�.

�Phước lạc thay l� sự cần tu của đại ch�ng.�[57]

Ở đ�y, trong sắc giới (rūpadhātu) kh�ng c� sự đ�i v� sự kh�t. Những c�i kh�c vẫn tồn tại. Vả lại, trong sắc giới, từng c�i một th� y phục kh�ng c�n được, nhưng tập hợp lại th� được. Truyền thuyết[58] n�i, trong c�i n�y, c�i lạnh tổn hại kh�ng c�, nhưng c�i lạnh hữu �ch th� vẫn c�.

Tr�n đ�y đ� n�i đến nhiều loại sắc, trong đ�, c� khi thức con mắt khởi l�n với một vật thể duy nhất, đ� l� khi m� h�nh th�i của vật thể ấy được ph�n biệt ri�ng rẻ. C� khi với nhiều vật thể; đ� l� khi kh�ng c� sự ph�n biệt ri�ng rẻ. Chẳng hạn, khi nh�n từ xa một tổ hợp h�nh thể v� sắc m�u của một đo�n qu�n hay một đống ch�u ngọc.[59]

Thức của tai v.v... cũng n�n biết như vậy.

Tuy nhi�n, thuyết kh�c n�i, thức của th�n sinh khởi với tối đa năm x�c. Tức l�, với bốn đại chủng v� một trong c�c x�c kh�c, như trơn, v.v... Thuyết kh�c lại n�i, tối đa tất cả l� mười một x�c.[60]

Nếu vậy, năm thức th�n thủ đắc c�c cảnh vực c� t�nh phổ qu�t (sāmānya-lakṣaṇa)[61] chứ kh�ng phải c�c cảnh vực c� biệt (svalakṣaṇa), v� đối tượng vốn l� tập hợp?

Kh�ng c� sai lầm ấy. Cảnh vực c� biệt được hiểu l� c� biệt t�nh của m�i trường (āyatana: xứ) chứ kh�ng phải l� c� biệt t�nh của vật thể (dravya: sự).[62]

Điều n�y cần được suy nghiệm. Căn của th�n v� của vị c�ng một l�c thủ đắc cảnh, thực tế thức n�o hiện khởi trước? Thức n�o c� đối tượng mạnh hơn. Nếu l� đối tượng qu�n b�nh, thức vị gi�c khởi trước. Bởi v� xu hướng muốn ăn l� cốt duy tr� th�n.

Đ� n�i xong đối tượng của năm căn v� sự nắm bắt ch�ng.

iv. V� biểu

Nay sẽ n�i về v� biểu[63].

[11] Đối với những ai loạn t�m, kể cả v� t�m, chuỗi li�n tục, tịnh hoặc bất tịnh,

Được t�c th�nh bởi bốn đại chủng, thật vậy, những c�i ấy được gọi l� v� biểu.

Loạn t�m (vikṣipta), chỉ t�m kh�c với t�m n�y[64]. V� t�m (acittaka), chỉ t�m nhập v� tưởng định (asaṃj�isamāpatti) v� diệt tận định (nirodha-samāpatti). Từ kể cả (api), chỉ kể lu�n cả kh�ng loạn t�m v� hữu t�m. Chuỗi li�n tục (anubandha)[65], chỉ d�ng tiếp nối li�n tục (pravāha)[66]. Tịnh v� bất tịnh, chỉ thiện v� bất thiện.

Trong thiện v� bất thiện, để ph�n biệt với sự tương tự của d�ng chảy của đắc (prāpti)[67], n�n n�i l� được t�c th�nh bởi bốn đại chủng. C�c nh� Vaibhāṣika[68] n�i, nghĩa của sự được t�c th�nh (upādāya) l� nghĩa của nh�n (hetu). V� l� nh�n của sanh v.v...[69] Đ� l� v� biểu. Từ �thật vậy� (hi) chỉ nguy�n nh�n c� danh từ v� biểu. V� biểu tuy c� tự thể l� t�c nghiệp của sắc như hữu biểu (vij�apti) nhưng n� kh�ng biểu thị cho người kh�c nhận thức. Từ �được n�i,� (ucyate) b�y tỏ lời của Sư ph� (ācārya).[70]

T�m lại, v� biểu l� sắc hoặc thiện hoặc bất thiện ph�t sanh bởi biểu (nghiệp) hay định (sāmadhi).

v. Đại chủng (mahābhūta)

a. Bốn nguy�n tố

N�i rằng �được t�c th�nh từ c�c đại chủng.� Vậy, đại chủng l� g�?

[12a-b] Đại chủng l� bốn giới: đất, nước, lửa, gi�.

Bốn yếu tố n�y do duy tr�[71] sắc ph�i sinh (upādāyarūpa)[72] v� yếu t�nh c� biệt, n�n gọi l� giới (dhātu)[73]. Bốn giới n�y được gọi l� bốn đại chủng[74]. N�i l� �đại� v� l� sở y cho hết thảy sắc kh�c; v� sự th� lớn của n�. Hoặc v� khối lớn tổ hợp trong c�c khối tụ tập chuyển biến tăng thịnh của đất, nước, lửa, gi�.[75]

b. Chức năng

Chức năng của c�c giới n�y l� g�? Tự thể của ch�ng l� g�?

[12c] Ch�ng t�c th�nh chức năng duy tr�, v.v...

Chức năng của ch�ng, theo thứ tự của c�c giới, l� duy tr�, cố kết, th�nh thục v� ph�t triển. Vả lại, ph�t triển được hiểu l� ph�n bố v� khuếch trương. Đ� l� c�c chức năng của ch�ng.

c. Tự thể

Về tự thể, theo thứ tự:

[12d] Cứng, d�nh, ấm, v� lay động.

Cứng l� tự thể của đất. D�nh, của nước. Ấm, của lửa. Lay động l� của gi�. Do bị lay động m� d�ng chảy của c�c nguy�n tố được chuyển dịch đến vị tr� kh�c để sinh khởi. Cũng như n�i về sự lay động của ngọn đ�n.

Trong c�c Prakaraṇa[76] v� trong Kinh c� n�i: �Giới của gi� l� g�? L� trạng th�i nhẹ.� Prakaraṇa cũng n�i: �Trạng th�i nhẹ l� sắc ph�i sinh.� Ph�p m� tự thể l� trạng th�i lay động, đ� l� gi�. Đ� l� theo chức năng m� n�i về tự thể.

d. Quy ước

Sự kh�c nhau giữa đất v� giới đất l� thế n�o?

[13a-b] Đất được n�i đến với sắc m�u v� h�nh thể, theo quan niệm của thế gian.

Thật vậy, để biểu thị đất, sắc m�u v� h�nh thể được biểu thị. Cũng như đất, cũng vậy.

[13c] Nước v� lửa.

Sắc m�u v� h�nh thể n�y được n�i đến theo quan niệm của thế gian.

[13c-d] Nhưng gi� cũng ch�nh l� giới.

Thế nhưng, ch�nh giới l� gi� n�y cũng l� thứ gi� được n�i đến trong thế gian.

[13d] V� cũng như vậy.

Cũng như n�i đất l� n�i sắc m�u v� h�nh thể theo thế gian; v� n�i về gi� cũng như vậy. Như n�i, gi� lam (nīlakā vātyā)[77], gi� tr�n (maṇḍalikā vātyā)[78].

vi. Kh�i niệm sắc

V� sao sắc n�y, cho đến cuối c�ng v� biểu, được n�i l� �sắc uẩn�? V� l� c�i bị băng hoại (rūpaṇa)[79]. Như Thế T�n n�i: �N� bị băng hoại, n� bị băng hoại, n�y c�c T�-kheo, do đ�, n� được gọi l� sắc thủ uẩn. N� bị băng hoại bởi c�i g�? N� bị băng hoại khi được x�c chạm bởi tay, hay bởi đ�.�[80] N� bị băng hoại, nghĩa l� n� bị bức hoại[81]. Thật vậy, như được n�i trong Arthavargīya[82]:

�Với những ai kh�t khao dục vọng;

M� khi c�c dục vọng ấy kh�ng được thỏa m�n,

Người ấy bị băng hoại

Như bị tr�ng t�n độc.�

Vả, thế n�o l� sự bức hoại đối với sắc?[83] Đ� l� khi ph�t sinh sự biến dị (vipariṇāma)[84].

Thuyết kh�c n�i, n� bị đối kh�ng bởi sắc[85].

Nếu vậy, ở đ�y, sắc cực vi (paramāṇurūpa)[86] kh�ng trở th�nh sắc, v� kh�ng bị băng hoại. Quả vậy[87], nhưng sắc cực vi kh�ng tồn tại đơn độc c� biệt. Tồn tại trong hợp thể n�n n� cũng bị băng hoại.

Nếu vậy, những g� thuộc qu� khứ v� vị lai kh�ng trở th�nh sắc? N� cũng l� sắc, v� đ�, v� sẽ biến hoại[88]; v� v� c�ng chủng loại. Như củi.

Nếu vậy, v� biểu kh�ng trở th�nh sắc? N� cũng l� sắc. V� do sự băng hoại của biểu sắc m� n� trở th�nh c�i bị băng hoại. Như do sự di động của c�y m� ảnh cũng di động. Kh�ng đ�ng; v� v� biểu kh�ng bị biến th�i (avikāra)[89]. Hoặc khi biểu biến mất th� v� biểu cũng biến mất. Như c�y v� b�ng c�y.

Thuyết kh�c giải th�ch: do sự băng hoại của sắc l�m sở y.[90] Nếu vậy, thức con mắt v.v... cũng được xem l� sắc, v� do sự băng hoại của sở y? Nạn vấn n�y kh�ng ch�nh x�c. Ở đ�y, v� biểu y tr�n c�c đại chủng m� tồn tại, cũng như ảnh y c�y; �nh s�ng y ch�u ngọc. Nhưng sự kiện, thức con mắt v.v... y tr�n căn con mắt v.v... m� tồn tai, th� kh�ng như vậy. C�c căn duy chỉ l� dấu hiệu cho sự sinh khởi (utpattinimitta)[91] của thức[92].

Nhưng, n�i rằng ảnh y nơi c�y, �nh s�ng y nơi ch�u ngọc m� tồn tại; đ�y kh�ng phải l� thuyết của Vaibhāṣika. Vaibhāṣika n�i, mỗi một cực vi cho sắc m�u của b�ng c�y c�c thứ đều y chỉ tr�n bốn đại chủng của tự th�n. V� nếu c� sự y chỉ ấy, th� sự y chỉ của b�ng c�y, v� �nh s�ng ch�u ngọc kh�ng được �p dụng cho v� biểu. Bởi v�, d� c�c đại chủng, l� sở y của v� biểu, d� c� diệt nhưng v� biểu vẫn kh�ng diệt. Cho n�n, đ� chưa phải l� giải đ�p.

Lại c� giải đ�p kh�c: cần ph�n biệt sở y của thức con mắt v.v... C� c�i bị băng hoại, như con mắt c�c thứ. C� c�i kh�ng băng hoại, như �[93]. Nhưng v� biểu th� kh�ng phải vậy. V� vậy, kết luận kh�ng giống nhau. Vậy, như điều đ� n�i, n�i l� sắc, v� n� băng hoại.

Đ� n�i xong sắc uẩn.

2. Các u�̉n phi sắc

i. Tổng hợp uẩn xứ giới của sắc

Ch�nh c�c tự thể sắc uẩn đ� được n�i ấy,

[14a-b] C�c căn v� cảnh n�y được xem l�[94] mười xứ v� giới.

Trong phạm vi của xứ[95], c� mười xứ: m�i trường của con mắt,[96] m�i trường của sắc,[97] cho đến, m�i trường của th�n,[98] v� m�i trường của x�c.[99] Trong phạm vi của giới[100], ch�nh ch�ng cũng l� mười giới: giới của con mắt, giới của sắc, cho đến giới của th�n v� giới của x�c.

Đ� n�i xong sắc uẩn, v� xứ, giới của sắc.

Nay sẽ n�i đến thọ c�c thứ. Trong đ�,

ii. Thọ uẩn (vedanāskandha)

[14c] Thọ l� sự cảm nghiệm.

C� ba trạng th�i cảm nghiệm[101] được gọi l� thọ uẩn: khổ, lạc, v� phi khổ phi lạc. Th�m nữa, cần ph�n biệt c� s�u tổ hợp của thọ[102]: thọ ph�t sinh từ sự x�c chạm của con mắt, cho đến, thọ ph�t sinh từ sự x�c chạm của �.

iii. Tưởng uẩn (saṃj�āskandha)

[14d] Tưởng c� bản chất l� nắm bắt ấn tượng.

Sự nắm bắt c�c ảnh tượng[103] xanh, v�ng, d�i, ngắn, nam, nữ, khổ v� phi khổ c�c thứ, đ� l� tưởng uẩn. Th�m nữa, cần ph�n biệt s�u tổ hợp của tưởng[104] cũng như thọ.

iv. H�nh uẩn (saṃskāraskandha)

[15a-b] Kh�c với bốn uẩn l� h�nh uẩn.

a. H�nh tức � ch�

Ngo�i c�c h�nh thuộc bốn uẩn l� sắc, thọ, tưởng v� thức, c�c h�nh c�n lại l� h�nh uẩn. Nhưng trong Kinh Thế T�n n�i: �C� s�u tư th�n.�[105] Đ� l� n�i theo ưu thế của n�. Thật vậy, do bản sắc h�nh động, c�c h�nh c� ưu thế l� tạo t�c. V� vậy, Thế T�n cũng c� n�i: �N� t�c th�nh hữu vi, do đ� n� được gọi l� h�nh thủ uẩn.�[106] Nếu kh�ng như vậy,[107] c�n lại c�c t�m sở v� c�c h�nh kh�ng tương ưng tất kh�ng thuộc về Khổ v� Tập đế, v� do đ� kh�ng thể được thấu triệt v� được đoạn trừ. V� Thế T�n đ� n�i: �Nếu một ph�p[108] kh�ng được th�m nhập, kh�ng được thấu triệt, Ta n�i, kh�ng thể tận c�ng giới hạn của khổ.� Cũng n�i như vậy, về �Kh�ng được đọan trừ.�[109]

Do đ�, một c�ch tất yếu, c�c ph�p n�y cần được chấp nhận l� thuộc v�o h�nh uẩn.

b. Tổng hợp uẩn, xứ, giới của ph�p

[15b] Lại nữa, ba uẩn n�y

Trong phạm vi của xứ v� giới, ba uẩn thọ, tưởng v� h�nh.

[15b-d] C�ng với v� biểu, v� vi, được gọi l� ph�p xứ v� ph�p giới.

Bảy thực thể n�y được n�i l� ph�p xứ v� ph�p giới.[110]

v. Thức uẩn (vij�ānaskandha)

a. Định nghĩa

[16a] Thức, l� nhận thức c� biệt;

Sự tri nhận,[111] sự tiếp thu từng cảnh vực ri�ng biệt, được n�i l� thức uẩn. Th�m nữa, c� s�u tổ hợp của thức;[112] thức con mắt, cho đến, � thức.

b. � xứ (manāyatana)

Thức uẩn được đề cập ở đ�y, trong phạm vi của xứ,

[16b] v� đ� l� � xứ;

c. � giới (manodhātu)

Trong phạm vi của giới, ch�nh n�

[16c] V� l� bảy � giới.

Những g� l� bảy?

[16d] Tức s�u thức c�ng với �.

Đ� l�, giới của thức con mắt, cho đến giới của � thức, v� giới của �.

Ch�nh nơi năm uẩn như vậy m� n�i về mười hai xứ v� mười t�m giới. Ngoại trừ v� biểu, sắc uẩn gồm mười xứ v� mười giới.

Thọ, tưởng v� h�nh, ba uẩn n�y, c�ng với v� biểu v� c�c v� vi, l� ph�p xứ v� ph�p giới.

Thức uẩn l� � xứ, s�u thức giới, v� � giới.

d. Tự thể của � giới

S�u tổ hợp của thức được n�i l� thức uẩn. Vậy, ngo�i những ph�p n�y, c�i g� l� � giới? Kh�ng c� ph�p g� kh�c, m� ch�nh c�c thức ấy.

[17a-b] S�u thức của qu� khứ kh�ng gi�n c�ch[113], thật sự đ� l� �.

Tất cả thức vừa diệt, kh�ng gi�n c�ch, đều được gọi l� � giới. Cũng như người n�y l� con nhưng đối với người kh�c y l� cha. Hoặc n� l� quả, nhưng đối với c�i kh�c n� l� hạt giống. Cũng vậy, thức ấy c� t�n gọi l� � giới.

Nếu vậy, thực tế chỉ c� mười bảy giới, hay mười hai m� th�i.[114] Bởi v� s�u thức giới v� � giới bao h�m lẫn nhau, l�m sao thiết lập mười t�m giới?

Thật vậy, nhưng,

[17c-d] Với mục đ�ch lập th�nh sở y cho thức thứ s�u, n�n nhớ, c� mười t�m giới.

Năm thức giới c� năm sở y l� giới xứ con mắt c�c thứ. � thức giới thứ s�u kh�ng c� sở y n�o kh�c. Do đ�, v� mục đ�ch th�nh lập sở y cho n� m� � giới được chỉ định. Như vậy với sự thiết lập s�u năng y, s�u sở y v� s�u đối tượng m� c� mười t�m giới.

Nếu vậy, tối hậu t�m[115] của A-la-h�n sẽ kh�ng phải l� �; v� kh�ng c� t�m n�o c� thể l� qu� khứ kh�ng gi�n c�ch? Kh�ng phải vậy. V� t�m tối hậu ấy cố định với bản chất l� �, nhưng v� khiếm khuyết c�c nguy�n nh�n kh�c n�n thức tiếp theo kh�ng sinh khởi.

�

�

________________________________________

[1] Cđ.: hữu lưu 有流. Sphut., tr.16: sahāsravaiḥ sāsravāḥ, hữu lậu, c�ng hiện hữu với c�c lậu. Ht. hữu lậu 有漏; Cđ., hữu lưu 有流.

[2] Skt. anuśerate, ch�ng nằm phục theo, ẩn n�p. Ht.: t�y tăng 隨增; Cđ.: t�y tăng mi�n 隨增眠.

[3] Skt. pratisaṃkhyānirodha, H. trạch diệt 擇滅, sự diệt hay tịch diệt do tư duy giản trạch.

[4] Skt. ākāśa, H., kh�ng, hư kh�ng 虛空. Sphut., tr.19, c� hai định nghĩa: a. avakāśaṃ dadātīty ākāśam iti nirvacanam, �theo ngữ nguy�n, n�i hư kh�ng, v� n� t�c th�nh khoảng trống.� b. bhṛśam asyāntaḥ kāśante bhāvā itry ākāśam ity apare, �n�i l� hư kh�ng, v� ở đ� c�c sự hữu toả s�ng m�nh liệt.�

[5] Skt. anāvṛti, anāvarraṇa, v� ngại 無礙, kh�ng bị tr�m k�n, kh�ng bị che k�n.

[6] Skt. visaṁyoga, Ht., ly hệ 離繋, Cđ., vĩnh ly 永離.

[7] Skt. praj�āviśeṣa, t�nh (hay kh�a cạnh) đặc th� (hay đặc sắc) của huệ. Ht., huệ sai biệt 慧差别 (sai biệt của huệ); Cđ., tr� thắng nh�n 智勝因 (nh�n đặc sắc của huệ). Sphut., tr. 20: �Huệ đặc sắc, chỉ cho huệ v� gi�n đạo đoạn trừ phiền n�o.�

[8] Skt. pratisaṃkhyānaṃ pratisaṃkhyā, suy l� trầm tư, tư trạch tư khảo. H., giản trạch 簡擇.

[9] Skt. goratha = goyuktaratha, xe b� nghĩa l� xe được k�o bởi b� (lược bỏ từ yukta ở giữa, madhyamapada-lopin).

[10] Ht.: t�y hệ sự c�c biệt 隨繫事各別, �mỗi ly hệ kh�c biệt theo từng hệ sự.�

[11] saṃyogadravya, Ht. hệ sự 繫事; Cđ., kết 結 (số lượng).

[12] Sphut., tr. 22: sabhāgahetuḥ sabhāga ity eko�rthaḥ, hetuśabdalopāt, �Đồng loại, nghĩa l� đồng loại nh�n, do lược bỏ từ nh�n.�

[13] Skt. dugdha, nguy�n l� ph�n từ qu� khứ, đ� được vắt (sữa), được d�ng l�m danh từ chỉ chung cho sữa. Từ saṃskṛta, nguy�n cũng l� ph�n từ qu� khứ được d�ng l�m danh từ chỉ c�i đ� được tạo ra. Mặc d� theo ngữ nguy�n l� qu� khứ, nhưng n� c�ng nội h�m những g� thuộc hiện tại v� vị lai. Cđ.: như độc đ� 如獨陀; Ht.: như nhũ như t�n 如乳如薪 (như sữa, như củi).

[14] Skt. adhvan: đường đi, đạo lộ; cuộc lữ h�nh; cự ly, khoảng c�ch; thời gian. Ht., thế lộ 世路.

[15] Skt. kathā: sự hội thoại, đ�m thoại, nghị luận, trần thuật hay tr�nh b�y. Ht.: ng�n 言.

[16] Skt.: vastu: sự vật, vật chất; chất liệu; sở y, cơ sở.

[17] Cf. Phẩm loại t�c luận 9, tr.728a24.

[18] Ht.: ly tức vĩnh ly 離即永離. Cđ.: vĩnh xuất danh ly 永出名離.

[19] Cđ.: hữu loại 有類. Sphut., tr.17: vasanty asmin prāk kāryāṇi paścat tata utpattỉ iti, �c�c t�c nghiệp tồn tại ở đ�y trước, rồi sau đ� sinh khởi nơi kia.� Theo định nghĩa n�y, sự hay vastu l� từ ph�i sinh của động từ VAS: tồn tại. T�-b�-sa 196, tr.980b29: �Nh�n l� từ đồng nghĩa của sự. Hết thảy sinh tử, kh�ng g� l� kh�ng do nh�n.�

[20] Cđ.: thủ ấm 取陰.

[21] Sự kh�c nhau giữa uẩn v� thủ uẩn, xem T�-b�-sa 75, tr.387a9.

[22] Cđ.: hoặc 惑.

[23] Sphut., tr.28: �Lửa ph�t sinh từ rơm, gọi l� lửa rơm.�

[24] Skt. rājapuruṣa. Ht.: đế vương thần, �bề t�i của vua.� Cđ.: vương nh�n 王人.

[25] C�c định nghĩa về thủ uẩn, xem T�-b�-sa 75, tr.386c12.

[26] Ht.: x�c động thiện phẩm, tổn hại tự tha 觸動善品損害自他. Cđ., nghĩa đồng.

[27] Skt., tadanuśayitatvāt, Ht.: tr�nh t�y tăng cố 諍隨增故. Cđ.: đấu tranh sở t�y mi�n cố 鬥爭所隨眠故.

[28] Dẫn bởi Sphut., tr.28, Kinh n�i: lụyatelụyate t�māl lokaḥ, �N� băng hoại. N� băng hoại. Do đ�, n� được gọi l� thế gian.� Theo đ�y, thế gian, Skt. loka, do động từ LUJ (RUJ). Tham chiếu, Pāli, S. iv., tr. 52: loko loko ti bhante vuccati. kittāvatā nu kho bhante loko ti vuccatīti. lujatīti kho bhikkhu tsamā loko ti vuccati., �Thế gian, bạch Thế T�n, được n�i l� thế gian. Bạch Thế T�n, như thế n�o m� được n�i l� thế gian? N� băng hoại, T�-kheo, do đ� n� được n�i l� thế gian.�

[29] Dẫn bởi Sphut., nt.: ye kecid bhikṣava ātmata ātmīyataś ca samanupaśyanti ta imāneva pa�copādānaskandhānātmata ātmīyataś ca samanupaśyanti, �N�y c�c T�-kheo, những ai nhận thấy c� ng� v� ng� sở, những người ấy ngay ở nơi năm thủ uẩn n�y m� nhận thấy c� ng� v� ng� sở.�

51 Skt., bhavatīti bhavaḥ. Ht.: diệc danh tam hữu. Hữu nh�n, hữu y, tam hữu nhiếp cố亦名三有。有因有依三有攝故, �Cũng n�i l� Tam hữu. V� (c�c ph�p hữu lậu) l� nh�n của hữu, l� sở y của hữu, được bao gồm trong Ba Hữu.�

[31] Về nghĩa của căn hay indriya, xem Ch.ii.

[32] Skt. artha, � nghĩa, mục đ�ch, lợi �ch; t�i sản; sự vật, sự kiện; đối tượng (nhận thức). Ht. cảnh 境; Cđ.: trần 塵. Sphut., tr. 30: arthāḥ viṣayāḥ, arthyante j�āyante ity arthaḥ, �Cảnh (đối tượng) tức cảnh giới (cảnh vực). Ch�ng được l�m cho c� � nghĩa v� được nhận thức�

[33] Skt. tad: c�i ấy. H�n: bỉ 彼 Tham chiếu, Ht.: �c�u tụng: bỉ thức y tịnh sắc 彼識依淨色� c� hai giải th�ch. 1. Bỉ chỉ cho năm cảnh. Thức tức năm thức. Năm loại tịnh sắc, l� sở y của thức tương ứng với năm cảnh kia. 2. Bỉ tức năm căn đ� được đề cập. Thức tức năm thức. Năm căn l� năm loại tịnh sắc, l� sở y của thức y tr�n năm căn.� Ch�nh l�, tr.333b20: bỉ, chỉ 5 căn như đ� n�i. Thức, chỉ 5 thức. Y, chỉ sở y l� con mắt v.v...

[34] Skt. rūpaprasāda, t�nh chất minh tịnh, trong suốt của vật chất. Ht.: 淨色.

[35] Phẩm loại t�c luận 1, tr.692c13.

[36] Skt. varṇa. Ht.: hiển sắc 顯色.

[37] Skt. saṃsthāna. Ht.: h�nh sắc 形色.

[38] Skt. nabhas, m�u thi�n thanh. Ht. kh�ng 空. Ch�nh l�, tr.334a11: �Đ�y l� sai biệt của kh�ng giới sắc.� Chỉ m�u của v�m trời, tức m�u thi�n thanh hay m�u da trời.

[39] Ph�p uẩn 10, tr.500a18. Cf. T�-b�-sa 13, tr.64a5

[40] Skt. sātam samasthāna. Ht.: ch�nh 正, l� h�nh thể bằng phẳng.

[41] Bản H�n, Ht.: �Hơi nước từ đất bốc l�n gọi l� m� 霧.�

[42] Skt. ātapa, hơi n�ng; �nh nắng. HT.: quang 光, nhật quang日光.

[43] Skt. āloka. HT.: minh 明, quang minh 光明.

[44] Skt. chāya. ảnh 影.

[45] Cf. T�-b�-sa 75, tr.390b25; 122, tr.635a1.

[46] Tức th�n biểu nghiệp 身表業. Quan điểm của Hữu bộ: h�nh sắc (saṃsathāna) được nhận thức theo phương m� lực của th�n tạo ra trong khi hoạt động.

[47] Ch�nh l�, tr.334a14: Nạn vấn n�y kh�ng li�n hệ đến quan điểm Hữu bộ. Bảo sớ, tr.478b22: đ�y l� nạn vấn của Kinh bộ.

[48] Skt., động từ vidyate, trong c�u ekaṃ dravyam ubhayathā vidyate, c� nghĩa �n� c� mặt� v� cũng c� nghĩa �n� được nhận biết.�

[49] Skt. upātta; Ht.: hữu chấp thọ 有執受. Sphut., tr.34: pratyutpannānīndriyāvinnirbhāgāni bhūtāny upāttāni, �c�c nguy�n tố kh�ng t�ch rời c�c quan năng hiện tại, l� c�c nguy�n tố c� cảm thụ.� Tức chỉ loại vật chất nhạy cảm.

[50] H�n: hữu t�nh danh 有情名, hữu t�nh số 有情數. Sphut., tr.34: sattvam ācaṣṭe sattvākhyaḥ, �c�i gọi t�n hữu t�nh (ch�ng sinh), c�i đ� l� hữu t�nh danh (số).�

[51] Cf. T�-b�-sa 13, tr.64b20.

[52] H�n: ngữ biểu 語表.

[53] Phẩm loại 1, tr.692c22.

[54] H�n: b�nh đẳng hương 平等香.

[55] H�n: x�c, ph�n biệt hai nghĩa: spṛśya, c�i x�c chạm (năng x�c); v� spraṣṭavya, c�i bị x�c chạm (sở x�c)

[56] H�n, Ht.: mềm mại, gọi l� trơn 柔軟名活.

[57] Skt.: buddhānāṃ sukkha utpādaḥ sukhā dharmasya deśanā/ sukhā saṅghasya sāmagrī samagrāṇāṃ tapaḥ sukham// Dhmmapada, 194 (Pāli): sukho buddhānam uppādo, sukhā saddhammadesanā, sukhā saṅghassa sāmaggī, samaggānaṃ tapo sukho.

[58] Sphut., tr.36, đ� l� quan điểm của Vaibhāṣika. Theo luận chủ, hữu �ch do định chứ kh�ng phải do sự lạnh.

[59] Cf. T�-b�-sa 13, tr. 64a11. Thuyết của Thế Hữu: kh�ng phải một nh�n thức nhất thời tiếp nhận nhiều sắc. Nhưng tốc độ tiếp thu rất nhanh, do đ�, kh�ng phải nhất thời m� thấy như l� nhất thời. Theo Đại đức, khi tiếp thu sự sai biệt của sắc m� kh�ng ph�n biệt r� r�ng th� duy�n nhiều sắc m� sanh một thức như ngắm rừng c�y m� tiếp thu l� c�y một c�ch chung chung.

[60] T�-b�-sa 13, tr.65a6.

[61] Skt. sāmānya-lakṣaṇa. Ht. cộng tướng 共相. Quang k� 1B, tr.21c2: Theo Kinh, năm thức tiếp nhận đối tượng c� biệt. Nếu duy�n tổng thể th� đối tượng kh�ng c�n l� c� biệt.

[62] Skt. svalakṣaṇa. Ht. tự tướng 自相. T�-b�-sa 13, tr.65a13: Tự tướng c� hai thứ: 1. Sự tự tướng (dravya-svalakṣaṇa); 2. xứ tự tướng (āyatana-svalakṣaṇa). Nếu y sự tự tướng, cả năm thức đều duy�n cộng tướng. Nếu y xứ tự tướng, năm thức chỉ duy�n tự tướng.

[63] Skt. avij�apti. Ht.: v� biểu 無表; Cđ.: v� gi�o 無教. Chi tiết, xem Ch.iv, tụng 3d.

[64] Sphut., tr.38: t�m thiện xuất hiện trong v� biểu thiện. Bấy giờ, t�m kh�c l� t�m bất thiện, v� k�.

[65] Skt. anubandha, Ht.: t�y lưu 隨流.

[66] Skt. pravāha: d�ng nước tr�i chảy. Sphut, tr.38: pravāha, chỉ cho ph�p thường xuy�n tr�i chảy. Ht. tương tự tương tục 相似相續.

[67] Về � nghĩa đắc (prapti), xem Ch.ii, tụng 36.

[68] Cf. T�-b�-sa 127, tr.663a22: �Tạo (upādāya) c� nghĩa l� g�? ... Tạo c� nghĩa l� nh�n (hetu).�

[69] Bản H�n, Ht.: năm nh�n, sanh v.v... T�-b�-sa 127, nt., năm nh�n: sanh nh�n (janana-hetu), y nh�n (niśraya-hetu), lập nh�n (sthāna-hetu), tr� nh�n (upastambha-hetu), dưỡng nh�n upabṛṃhaṇa-hetu). Về � nghĩa, xem C�u-x� 7, Ch�nh l� 20.

[70] Chỉ c�c luận sư Vaibhāṣika.

[71] Ngữ nguy�n của từ dhātu: (...) dhāraṇād dhātavaḥ, do động từ Dhṛ: dhārayati: n� duy tr�.

[72] Skt. upādāya-rūpa. Ht.: sở tạo sắc 所造色.

[73] Ch�nh l� 2, tr.335c13: �V� duy�n cớ g� c�c đại chủng n�y được gọi l� giới? V� l� m�i trường xuất sinh hết thảy sắc ph�p... Trong thế gian, người ta gọi trường sản xuất l� giới.�

[74] Ch�nh l� 2, tr.335c18: �V� sao gọi l� chủng? ... Khi c�c chủng loại sai biệt của sắc sinh khởi, những sai biệt về phẩm loại cũng sinh khởi; do đ� n�i l� chủng... Hoặc ph�p xuất hiện th� được gọi l� hữu. Sinh trưởng hữu t�nh, do đ� n�i l� chủng� Theo định nghĩa n�y, từ bhūta (chủng) do gốc động từ Bhū: tồn tại, trở th�nh.

[75] Ch�nh l� 2, tr. 335c-336a: �V� dụng đại, n�n n�i l� đại... Hoặc, bốn nguy�n tố n�y l� sở y của tất cả sắc, n�n n�i l� đại.�

[76] Phẩm loại 1, tr.692c12. Cf. T�-b�-sa 75, tr.388a18.

[77] Ht.: hắc phong 黑風.

[78] Ht.: đo�n phong 團風.

[79] Skt. rūpaṇa; Cđ.: biến hoại 變壞; Ht,: biến ngại 變礙.

[80] Cf., Pāli, Samyutta iii, tr. 86: ki�ca bhikkhave rūpaṃ vadetha. ruppatīti kho bhikkhave tasmā rūpan ti vuccati kena ruppati. sītena� �N�y c�c T�-kheo, thế n�o gọi l� sắc? N� băng hoại, n�y c�c T�-kheo, v� vậy n� được gọi l� sắc. Bị băng hoại bởi c�i g�? Bởi đ�, v.v�� Theo ngữ nguy�n n�y, rūpa, do động từ rump [lump]: vỡ, tan vỡ.

[81] Skt. bādhyate. Ht.: n�o hoại 惱壞; Cđ.: đối ngại 對礙.

[82] Cđ.: Nghĩa bộ kinh; Ht.: Nghĩa phẩm. Bảo sớ 1B, tr.23c6: t�c phẩm bi�n tập bởi Ph�p Cứu. Xem, dẫn bởi T�-b�-sa 34, tr.176b2.

[83] Ht.: �Sắc bị n�o hoại bởi dục như thế n�o?�

[84] Ht.: �Do bị s�ch nhiễu bởi dục vọng, sự biến hoại ph�t sinh.�

[85] Skt. pratighāto rūpeṇety apare. Sphut., tr.44: pratighāta iti svadeśe parasyotpatti-pratibandhaḥ, �pratighāta, nghĩa l�, sự ngăn cản c�i kh�c xuất hiện nơi vị tr� của tự th�n.� Ht.: �Thuyết kh�c n�i, do biến ngại 變礙 cho n�n n�i l� sắc.� Cđ.: �Do đối ngại 對礙cho n�n n�i l� sắc.� Cf. T�-b�-sa 97, tr. 503a14: �Hỏi: biến v� hoại, kh�c nhau như thế n�o? Đ�p: Biến, biểu thị ph�p v� thường vi tế. Hoại, biểu thị ph�p v� thường th�

[86] Cđ.: l�n hư sắc 鄰虛色.

[87] T�-b�-sa 75, tr.390a1: �Từng c�i một, cực vi kh�ng c� t�nh biến ngại (đối kh�ng). Nhưng t�ch hợp nhiều cực vi th� c� t�nh biến ngại.�

[88] Cf. T�-b�-sa 75, tr.389c29.

[89] Cđ.: v� biến hoại 無變壞; Ht.: v� biến ngại 無變礙.

[90] T�-b�-sa 75, tr.390a3: �Do bốn đại chủng, sở y của v� biểu, c� biến ngại, cho n�n cũng c� thể n�i v� biểu c� biến ngại.�

[91] Cđ.: sinh duy�n 生緣; Ht.: trợ sinh duy�n 助生緣.

[92] Quang k� 1B, tr.24a15: �C�c đại chủng l�m nh�n (năm nh�n) cho sắc sở tạo do đ� l� trực tiếp. Nhưng năm thức y năm căn th� kh�ng như vậy. Duy chỉ c� thể l�m trợ sinh tăng thượng duy�n m� th�i.�

[93] Cđ.: � thức. Ht.: v� gi�n �.

[94] Skt.: iṣṭa; Ht.: hứa 許. Tỏ � Luận chủ quan niệm c�c uẩn kh�ng thực hữu. Ch�nh l� sửa lại l� ta evoktā: n� được n�i l�; Ht.: tức thuyết 卽説.

[95] āyatanavyavasthā; Ht. xứ m�n 處門.

[96] Skt. cakṣurāyatana: nh�n xứ.

[97] Skt. rūpāyatana: sắc xứ.

[98] Skt. kāyāyatana: th�n xứ.

[99] Skt. spraṣṭavyāyatana: x�c xứ.

[100] Skt. dhātuvyavasthā, Ht. giới m�n界門.

[101] Skt. anubhava. Sphut., tr.48: anubhūtir anubhavaḥ upabhogaḥ: tri gi�c, l�nh hội, đồng nghĩa thọ dụng. Ht.: l�nh nạp t�y x�c 領納隨觸; Cđ.: l�nh t�y x�c 領隨觸.

[102] Skt. vedanākāya. Ht.: thọ th�n 受身; Cđ.: thọ tụ 受聚. Cf. Tập dị 15, tr.429a26: �S�u thọ th�n... Thế n�o l� thọ th�n ph�t sinh từ x�c của con mắt? Con mắt v� c�c sắc l�m duy�n sinh thức con mắt. Ba yếu tố n�y h�a hiệp do đ� c� x�c. X�c l�m duy�n cho n�n thọ...� Tham chiếu Pāli, D. 33. Saṅgīti, tr.243: cha vedanā-kāyā cakkhusamphassajā vedanā, sotasamphasajā vedanā ghānasamphassajā vedanā jhivhāsamphassajā vedanā kāya-samphassajā vedanā manosamphassajā vedanā.

[103] Skt. nimitta, h�nh tướng, dấu hiệu hay t�n hiệu. Sphut., tr.48: nimittaṃ vastuno� vasthāviśeṣo, �tướng, l� phần vị sai biệt của c�c vật thể.� Cđ.: tướng 相; Ht.: tượng 像.

[104]Skt. ṣaḍ saṃj�ākāyā. lục tưởng th�n 六想身.

[105] Skt. cetanakāya. Ht.: 思身. Sphut., tr.48 giải th�ch: saṃskāraskandhaḥ katamaḥ? ṣaḍ cetanākāyāḥ, �Những g� l� h�nh? S�u tư th�n.� Tham chiếu Pāli, S. iii, tr. 63: katame ca bhikkhave saṅkhārā? cha yime bhikkhave cetanākāyā... Cf. Tập dị 15, nt.; Pāli, Saṅgīti, nt.: cha sa�cetanākāyā.

[106] Tham chiếu Pāli, S.iii., tr. 87: saṅkhataṃ abhisaṅkarontīti bhikkhave tasmā saṅkhārā ti vuccati, �Ch�ng t�c th�nh hữu vi, n�y c�c T�-kheo, do đ� ch�ng được gọi l� h�nh.�

[107] Sphut., tr.49: Nếu duy chỉ tư (t�m sở) được cho l� h�nh, c�c t�m sở kh�c như dục, v� c�c bất tương ưng h�nh như đắc, v� kể cả c�c uẩn kh�c như sắc, thọ, tưởng v� thức kh�ng được kể trong thủ uẩn. Như vậy ch�ng kh�ng thuộc Khổ v� Tập đế. Do đ�, kh�ng c� biến tri Khổ, đoạn trừ Tập...

[108] Một ph�p, Skt. ekadharma, chỉ Khổ đế ph�p. Cf., Quang k� 1B, tr.25c13.

[109] Chỉ Tập đế. Nghĩa l�, một ph�p cần được biến tri (parij�ā) l� Khổ đế; v� một ph�p cần được đoạn trừ (prahāṇa) l� Tập đế. Cf. Quang k�, nt.

[110] Skt. dharmāyatana, ph�p xứ; dharmadhātu, ph�p giới.

[111] Skt. upalabdhi, Sphut., tr.50: upalabdhir vastumātragrahaṇam, sự tri nhận l� sự tiếp thu vật thể tự th�n. Ch�nh l� 3, tr.342a: nh�n thức chỉ tiếp thu sắc chứ kh�ng tiếp thu thanh c�c thứ. Ht.: tổng thủ cảnh tướng 總取境相. Quang k� 1B, tr.26a10: S�u thức kia, mỗi thức đối với từng đối tượng ri�ng biệt của n�, kh�ng tiếp thu biệt tướng, m� tiếp thu tổng tướng của đối tượng.

[112] Sphut., tr. 50: ṣaḍ vij�ānakāyā iti ṣaḍ vj�ānasamūhāḥ. Ht.: lục thức th�n 六識身; Cđ.: lục thức tụ 六識聚. Cf. Tập dị 15, tr.429a14. Tham chiếu Pāli, D. xxxiii Saṅgīti, tr.243: cha vi��āṇa-kāyā.

[113] Skt. Skt. anantarātīta, qu� khứ trực tiếp. Cđ.: v� gi�n tạ 無間謝; Ht.: v� gi�n diệt 無間滅. Sphut., tr. 50: Từ v� gi�n (anantara), chỉ sự kh�ng g�y trở ngại cho thức kh�c. Nếu n� kh�ng gi�n c�ch, nghĩa l� kh�ng cản trở sự sinh khởi của thức kh�c, th� n� l� sở y của thức ấy.

[114] Cđ.: �T�y theo một trong s�u thức v� gi�n diệt, thức ấy được gọi l� � giới.�

[115] Sphut., tr. 52: caramaṃ cittam iti nirupadhiśeṣanirvāṇakāle, t�m tối hậu, l� t�m ở thời điểm nhập v� dư niết-b�n.�

� ��