TRUYỆN K� KINH HOA NGHI�M

�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

T2073

TRUYỆN K� KINH HOA NGHI�M

Sa m�n Ph�p Tạng

Dịch v� ch� th�ch: Thiện Thuận- Quảng An-Vi�n Ch�u-Ngộ Bổn

LỜI NGƯỜI DỊCH

Bởi căn cơ ch�ng sanh bất đồng, n�n gi�o ph�p mới c� nhiều m�n. Căn cơ tuy bất đồng, nhưng Phật t�nh bản hữu kh�ng kh�c. Gi�o ph�p tuy c� nhiều m�n, nhưng đều đưa ch�ng sanh thể nhập biển t�nh T�-l�. Gi�o nghĩa Hoa Nghi�m l� một trong mu�n ng�n m�n đ�.

Nền tảng của gi�o nghĩa n�y l� Ph�p giới duy�n khởi, tức vạn ph�p trong vũ trụ đều c� quan hệ duy�n khởi, đan xen, giao kết, nhiếp nhập lẫn nhau lớp lớp v� tận, như m�ng lưới của trời Đế Th�ch. Thấu suốt được nghĩa n�y, h�nh giả sẽ nh�n thấy sự nhiệm mầu của tiếng suối reo, tiếng chim h�t, của một chiếc l� rơi, một đ�a hoa nở�, biết được v� sao trong một niệm c� đầy đủ ba thời, trong một hạt bụi nhỏ dung chứa cả tam thi�n v� cũng từ đ� m� c� được đời sống th�nh thiện, tự tại v� ngại, lợi m�nh, lợi người, tức đời sống của một Th�nh giả.

Đại sư Ph�p Tạng Hiền Thủ l� Tổ thứ ba t�ng Hoa Nghi�m, cũng l� người tập th�nh v� ph�t triển t�ng n�y khắp Trung Quốc. Đức hạnh, tr� tuệ v� c�ng nghiệp hoằng dương Phật ph�p của Ng�i vang khắp; từ miền sơn d� cho đến chốn thị th�nh, từ h�ng thứ d�n cho đến Ho�ng đế, ai ai cũng v� c�ng k�nh ngưỡng Ng�i.

Với l�ng từ s�u xa, Ng�i đ� v� những người c�n nghi ngờ gi�o nghĩa Hoa Nghi�m m� bi�n soạn bộ Truyện K� Kinh Hoa Nghi�m, gồm c� mười m�n, từ bộ loại, ẩn hiển, truyền dịch cho đến đọc tụng, bi�n ch�p, hầu gi�p cho người học Phật ph�t khởi l�ng tin ki�n cố, h�nh tr� Hoa Nghi�m, đạt đến cứu c�nh vi�n m�n.

Văn nghĩa th� kh�, � th� lại s�u xa, người dịch k�m cả về tr� lẫn đức, lại c�ch xa người xưa hơn ngh�n năm, cho n�n việc chuyển ngữ hẳn kh�ng to�n vẹn. Xin người học đạt � qu�n lời v� rộng l�ng chỉ ch�nh!

�

Mạnh Đ�ng năm B�nh Tuất (2006)

Người dịch k�nh ghi

�

MỤC LỤC

Lời người dịch

�Mục lục

�Lược sử t�c giả

Truyện K� Kinh Hoa nghi�m

1. Bộ Loại

2. Ẩn hiển

3. Truyền dịch

3.1. Phật-đ�-bạt-đ�-la�

3.2. Địa-b�-ha-la

3.3. Thật-xoa-nan-đ�

4. Chi lưu

5. Luận th�ch

6. Giảng giải

6.1. Th�ch Ph�p Nghiệp

6.2. Cầu-na-bạt-đ�-la

6.3. Lặc-na-ma-đề

6.4. Th�ch Tr� Cự

6.5. Th�ch Huệ Quang

6.6. Th�ch Tăng Phạm

6.7. Th�ch Đ�m Diễn

6.8. Th�ch Linh Dụ

6.9. Th�ch Huệ Tạng

6.10. Th�ch Linh C�n

6.11. Th�ch Huệ Gi�c

6.12. Th�ch Ph�p Mẫn

6.13. Th�ch Huệ Thiếu

6.14. Th�ch Đạo Anh

6.15. Th�ch Đạo Ngang

6.16. Th�ch Linh Biện

6.17. Th�ch Tr� Nghiễm

7. Ph�ng tụng

7.1.�� Th�ch Phổ Vi�n

7.2.�� Th�ch Phổ Tế

7.3.�� Th�ch Biện T�i

7.4.� Một vị Tăng khuyết danh

7.5.� Th�ch Đ�m Nghĩa

7.6.� Luật sư Uyển

7.7.� Cư sĩ Ph�n Huyền Tr�

7.8. Sa-di B�t-nh� Di-gi�-bạc

7.9.� Một người họ Vương

7.10. Tỳ-kheo-ni V� Lượng

7.11. Chuyện chim nhạn tụng kinh Hoa Nghi�m 133

8. Chuyển độc

8.1. Th�ch Ph�p Niệm

8.2. Th�ch Phổ An

8.3. Th�ch Ph�p An

8.4. Th�ch Giải Tho�t

8.5. Th�ch Minh Diệu

8.6. Sa-m�n Th�ch Ca-di-đa-la

8.7. Cư sĩ Cao Nghĩa Th�nh

8.8. Th�ch Hoằng Bảo

8.9. Chuyện kinh Hoa Nghi�m ph�ng �nh s�ng��

9. Thư tả .

9.1. An Phong Vương Di�n Minh v� Trung Sơn Vương Nguy�n Hy

9.2. Th�ch Đức Vi�n

9.3. Th�ch Ph�p Th�nh

9.4. Th�ch Tu Đức

9.5. Triều t�n đại phu T�n Tư Mạc

9.6. Cư sĩ Khang A Lộc Sơn

10. Tạp thuật

�

LƯỢC SỬ T�C GIẢ [1]

Ng�i Ph�p Tạng (643-712) l� một vị Cao tăng Trung Quốc, Tổ thứ ba t�ng Hoa Nghi�m, tự l� Hiền Thủ, hiệu l� Quốc Nhất Ph�p sư, c�n gọi l� Hương Tượng Đại sư, Khương Tạng Quốc sư. Sư họ Khương, gốc người Khương-cư, đến đời �ng nội th� cả họ dời đến Trường An.

Thuở nhỏ, Sư thờ ng�i Tr� Nghiễm, được nghe giảng kinh Hoa Nghi�m v� th�m nhập t�n chỉ huyền diệu của kinh n�y. V�o năm 28 tuổi, sau khi ng�i Tr� Nghiễm thị tịch, Sư mới lễ ng�i Bạc Trần cầu xuất gia. Sư c� phong th�i kỳ đặc, tr� tuệ hơn người, từng tham dự v�o dịch trường của ng�i Huyền Trang, nhưng do kiến giải của những người chấp b�t, nhuận văn, chứng nghĩa bất đồng, n�n Sư rời khỏi dịch trường. Thời gian sau, tham gia v�o dịch trường của ng�i Nghĩa Tịnh, Sư l�m nhiệm vụ chứng nghĩa.

Sư lần lượt dịch tr�n 10 bộ kinh, như Hoa Nghi�m (bản T�n dịch), Đại Thừa Nhập Lăng-gi�� Vũ Hậu thỉnh Sư giảng T�n Hoa Nghi�m Kinh[2], đến Thi�n đế v�ng nghĩa thập tr�ng huyền m�n, Hải ấn tam-muội m�n, Lục tướng h�a hợp nghĩa m�n, Phổ nh�n cảnh giới m�n, Vũ Hậu ngơ ng�c mờ mịt, Sư b�n chỉ con sư tử v�ng ở trong nội điện l�m th� dụ khiến cho Vũ Hậu tỏ ngộ. Sau đ�, nh�n th� dụ n�y, Sư soạn th�nh Kim Sư Tử Chương. Đối với những người kh�ng l�nh hội được yếu nghĩa Hoa Nghi�m, Sư lấy 10 tấm gương, thiết tr� t�m phương v� hai phương tr�n dưới, mỗi mỗi c�ch nhau hơn một trượng v� đối diện nhau. Trung t�m đặt một tượng Phật, rồi đốt một ngọn đuốc lớn, l�m cho c�c h�nh ảnh của tượng đan xen soi chiếu lẫn nhau. Người học nh�n đ� hiểu được nghĩa c�c thế giới nhiếp nhập nhau tr�ng tr�ng v� tận.

Năm Th�nh Lịch thứ 2 (699), nhằm ng�y 08 th�ng 10 năm Kỷ Hợi, Vua ban chiếu thỉnh Sư giảng kinh Hoa Nghi�m tại ch�a Phật Thọ K�. Đến phẩm Thế giới Hoa Tạng, tự nhi�n mặt đất giảng đường v� to�n ch�a chấn động. Khi ấy, Đ� duy-na [3] Hằng Cảnh d�ng biểu tr�nh tấu việc n�y, Ho�ng đế sắc rằng: �H�m trước, Trẩm thỉnh diễn b�y lời vi diệu, xiển dương gi�o nhiệm mầu. Thế l� ng�y đầu phi�n dịch đ� mộng thấy cam lồ, hiển b�y điềm l�nh. Đến h�m sau diễn giảng th� cảm oai thần l�m đất rung chuyển, xuất hiện điều lạ. Đ� l� Như Lai gi�ng t�ch, x�t rất ph� hợp với lời văn trong Cửu hội ^[4] Trẩm k�m t�i đ�u d�m suy lường s�u thứ chấn động ^[5] kia? Nh�n đọc tấu văn, l�ng Trẩm sung sướng v� c�ng�.

Cả đời Sư giảng n�i kinh Hoa Nghi�m hơn 30 lần, tận lực sắp xếp ho�n bị cho gi�o học Hoa Nghi�m, lại c� c�ng ch� th�ch những kinh luận như: Lăng-gi�, Phạm V�ng, luận Đại Thừa Khởi T�n. Đồng thời, Sư m� phỏng theo c�ch thức của t�ng Thi�n Thai để tổng hợp rồi ph�n loại tư tưởng Phật gi�o th�nh Ngũ gi�o v� Thập t�ng. Theo Sư, gi�o l� Hoa Nghi�m l� cao nhất, triết học của Hoa Nghi�m thực hiện một thế giới l� tưởng ngay trong thế giới hiện thực.

T�c phẩm của Sư gồm:

-�� Hoa Nghi�m Kinh Th�m Huyền K� (20 quyển).

-�� Hoa Nghi�m Liệu Giảng.

-�� Hoa Nghi�m Ngũ Gi�o Chương.

-�� Đại Thừa Mật Gi�o Kinh Sớ (4 quyển).

-�� Phạm V�ng Kinh Sớ.

-�� Đại Thừa Khởi T�n Luận Sớ.

-�� Hoa Nghi�m Cương Mục.

-�� Hoa Nghi�m Huyền Nghĩa Chương.

-�� B�t-nh� T�m Kinh Sớ.

Đệ tử của Sư c� c�c vị nổi tiếng như: Ho�nh Qu�n, Văn Li�u, Tr� Quang, T�ng Nhất v� Huệ Uyển.

Sư được Ho�ng đế coi trọng, n�n t�ng Hoa Nghi�m cũng nhờ đ� m� được hoằng truyền s�u rộng.

Th�ng 11 năm Nh�m T� (712), Sư thị tịch tại Đại Tiến Phước tự [6], hưởng thọ 70 tuổi.

TRUYỆN Kݠ KINH HOA NGHI�M

Sa-m�n Ph�p Tạng ch�a S�ng Phước,
đất Kinh Triệu bi�n tập

1- BỘ LOẠI (Bộ loại kinh Hoa Nghi�m)^[7]

Kinh n�y l� do Th�n v�n [8] ph�p giới của Phật T�-l�-gi�-na [9] từ nơi định Hải ấn ở Thế giới hải Li�n Hoa Tạng Trang Nghi�m n�i cho c�c Đại Bồ-t�t như ng�i Phổ Hiền [10] v.v� trong hải hội Th�nh ch�ng nghe. Ph�m mỗi lời, mỗi nghĩa, mỗi phẩm, mỗi hội đều trải khắp ph�p giới trong mười phương hư kh�ng cho đến mỗi mỗi c�i nước như hạt bụi nhỏ tr�n đầu sợi l�ng; lại thuyết thường hằng, thuyết c�ng khắp, kh�ng dừng nghỉ đến c�ng tận c�c thế giới vi tế tr�ng tr�ng v� tận, xuy�n suốt tất cả kiếp hải từ qu� khứ, hiện tại, vị lai cho đến v� bi�n kiếp h�m dung trong mỗi mỗi niệm. Như vậy, kinh n�y chỉ c� sức Đ�-la-ni [11] mới c� thể thọ tr�, chứ kh�ng b�t mực n�o c� thể ghi ch�p hết. Đ�y ch�nh l� ng�n gi�o của Ph�p lu�n vi�n m�n khế hợp ph�p giới vậy.

Nhưng v� Bản kh�ng l�a T�ch [12], n�n nơi chốn [13] để thuyết kinh th� mượn c�i trời người, c�n thời gian thuyết kinh th� trải qua 14 ng�y [14]. V� T�ch kh�ng l�a Bản, n�n ch�n hội [15] tr�m khắp mười phương [16], mười bốn ng�y nhiếp cả mười đời [17]. Lại v� Bản - T�ch kh�ng hai, n�n v� hạn tức hữu hạn, hữu hạn tức v� hạn. Như khế kinh Phổ Nh�n m� tỳ-kheo Hải V�n [18] thọ tr� n�i trong kinh n�y, d� b�t chất cao như n�i Tu-di [19], mực nhiều như nước biển lớn cũng kh�ng bi�n ch�p hết một phẩm.

Tam tạng [20] Ch�n Đế (499-569) n�i rằng: Trong T�y Vực Truyện K� c� ghi việc bồ-t�t Long Thọ xuống Long cung, thấy kinh Hoa Nghi�m Đại Bất Tư Nghị Giải Tho�t n�y c� ba bản:

-� Bản Thượng c� số b�i kệ nhiều bằng số hạt bụi nhỏ trong 10 tam thi�n đại thi�n thế giới, số phẩm bằng số hạt bụi nhỏ trong Tứ thi�n hạ.

-� Bản Trung c� 498.800 b�i kệ, 1.200 phẩm.

-� Bản Hạ c� 100.000 b�i kệ, 48 phẩm.

Hai bản Thượng, Trung v� khế kinh Phổ Nh�n, h�ng ph�m phu kh�ng thể thọ tr�, cho n�n ẩn k�n kh�ng được lưu truyền, c�n bản Hạ được lưu truyền tại Ấn Độ.

Bởi v� căn cơ l�nh hội kh�ng đồng, n�n gi�o ph�p nghe được cũng sai kh�c. Do đ�, bồ-t�t Văn-th�, Phổ Hiền đ�ch th�n l�nh thọ đầy đủ gi�o ph�p, c�n ng�i Thi�n Th�n, Long Thọ th� chỉ thấy phần gi�o ph�p lưu lại thế gian. Lại nữa, h�ng Thanh văn đồng t�a m� chẳng nghe hiểu, bậc đại Bồ-t�t ở chốn kh�c m� l�nh ngộ trước. Như vậy, đo�n định c� thể biết Th�nh gi�o ẩn hay hiện l� do căn cơ hơn hay k�m vậy.

Ch�ng sanh ng�y nay c�ch Phật đ� xa, phước b�o cạn mỏng, th�n lực v� tr� tuệ đều giảm tổn, đối với bản Hạ c�n kh�ng đủ sức l�nh thọ; cho n�n t�y theo năng lực v� t�m ưa th�ch m� bi�n ch�p từng phần để thọ tr�. Do đ�, c� bản đủ 100.000 b�i kệ như Đại bản hiện c�n, hoặc bản 36.000 b�i kệ được dịch v�o đời Tấn, hoặc bản hơn 40.000 b�i kệ được dịch v�o đời Chu, hoặc r�t c�c phẩm, c�c hội của kinh rồi lập th�nh một bộ pho ri�ng để lưu h�nh, như trong phần Chi lưu được tr�nh b�y ở sau. Trong đ�, c� những phần dần dần thất truyền, kh�ng c�n nghe đến t�n gọi. Tất cả đều do căn kh� của ch�ng sinh dẫn đến như thế.

Th� như mặt trời lồng lộng tr�n hư kh�ng, tỏa ra �nh s�ng đều như nhau, nhưng người mắt s�ng th� thấy tỏ, mắt mờ th� thấy hơi tối, c�n mắt m� th� thấy một m�u đen, chứ đ�u phải mặt trời c� s�ng tối! Ở đ�y cũng như thế, đầy đủ hay giản lược đều do căn cơ của ch�ng sinh, chứ kinh ph�p vốn kh�ng th�m bớt.

2- ẨN HIỂN (Những bộ kinh Hoa Nghi�m được lưu truyền v� kh�ng được lưu truyền):

Theo kinh Văn-th� B�t Niết-b�n: �Sau khi Phật nhập diệt 450 năm, bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi vẫn c�n ở tại thế gian�. Theo luận Đại Tr� Độ: �C�c kinh Đại thừa, trong đ� c� kinh n�y, phần nhiều l� do bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi kết tập�.

Khi Đức Phật vừa nhập diệt, c�c bậc Hiền th�nh cũng theo đ� nhập diệt; v� vậy, ngoại đạo nổi l�n rất nhiều, thiếu những bậc c� căn kh� Đại thừa để thọ tr� kinh n�y. Cho n�n, kinh n�y mới được cất giấu tại Long cung hơn 600 năm, kh�ng được lưu truyền ở thế gian.

Khi bồ-t�t Long Thọ xuống Long cung, h�ng ng�y gặp được kinh n�y, cho n�n tụng thuộc l�ng trong t�m, rồi đem l�n thế gian để truyền trao, do đ� kinh n�y được lưu truyền khắp nơi.

Khai Ho�ng Tam Bảo Lục[21] ghi: Ng�y xưa, c� nước Gi�-c�u-b�n c�ch ph�a Đ�ng Nam nước Vu Điền hơn 2.000 dặm [22]. Quốc vương nước n�y t�n Lịch Diệp, k�nh trọng Đại thừa. Danh tăng c�c nơi khi v�o nước n�y đều được kiểm tra; nếu vị n�o theo Tiểu thừa th� mời đi, kh�ng giữ lại, c�n vị n�o theo Đại thừa th� thỉnh ở lại v� c�ng dường.

Trong cung vua sẵn c� c�c bộ kinh như Hoa Nghi�m, Ma-ha B�t-nh�, Đại Tập v.v� mỗi bộ c� 100.000 b�i kệ. Đ�ch th�n vua thọ tr� những bộ kinh n�y, ch�nh vua giữ ch�a kh�a T�ng kinh c�c, khi đọc tụng th� mở cửa ra, d�ng hương hoa c�ng dường. Ở trong đạo tr�ng đ�, vua trang tr� mọi thứ, đầy đủ c�c b�u vật, treo c�c tr�ng phan, d�ng c�ng hoa quả, đồng thời khuyến dụ c�c Tiểu vương v�o T�ng kinh c�c lễ b�i.

Lại nữa, về ph�a Đ�ng Nam của nước n�y hơn 20 dặm c� t�a n�i rất hiểm trở. Trong đ�, c� t�n tr� 12 bộ kinh như Hoa Nghi�m, Đại Tập, Phương Đẳng, Bảo T�ch, Lăng-gi�, Phương Quảng, X�-lợi-phất Đ�-la-ni, Hoa Tụ Đ�-la-ni, Đ�-t�t-la Tạng, Ma-ha B�t-nh�, Đại V�n v.v� mỗi bộ c� 100.000 b�i kệ. Theo ph�p nước ấy, c�c đời vua kế tiếp nhau bảo hộ giữ g�n.

Bấy giờ, c� sa-m�n Chi Ph�p L�nh [23] đời Đ�ng Tấn, phẩm đức cao vời, mang ch� nguyện rộng lớn, ưa th�ch Đại thừa đến qu�n ăn bỏ ngủ. Sư mang lương thực l�n đường, chẳng kể th�n mạng, đến Vu Điền một l�ng cầu ph�p, cho n�n thỉnh được phần trước của kinh Hoa Nghi�m gồm 36.000 b�i kệ, đem về Trung Quốc. Đ� ch�nh l� bản được dịch v�o đời Tấn.

Nay bản kinh v�o đời Đại Chu [24] ta l� do nước Vu Điền d�ng c�ng, c� hơn 40.000 b�i tụng. Bản Cựu dịch (bản dịch v�o đời Tấn) kh�ng c� phần Thế giới Hoa Tạng trong hội thứ nhất, n�n kh�ng c� căn cứ để giảng giải. Bản n�y (bản đời Đại Chu) đầy đủ, c� thể l�nh hội một c�ch r� r�ng. C�n hội Thập Định, bản Cựu dịch chỉ c� phần hỏi, kh�ng c� phần đ�p, bản n�y th� đầy đủ. V� vậy, bản cũ chỉ c� 7 chỗ 8 hội, bản n�y c� 7 chỗ 9 hội. So với bản 100.000 b�i kệ th� bản n�y chưa đủ, nhưng l� vẫn kh�ng thiếu.

Vả lại, ng�i Long Thọ tụng bản đầy đủ để đem l�n thế gian, nhưng Sa-m�n Chi Ph�p L�nh chỉ c� được một nửa để đem sang Trung Quốc. Tuy ph�m th�nh kh�c nhau, nhưng sự hoằng ph�p kh�ng kh�c. Chỉ v� c�i nước c� trung quốc v� bi�n địa, sự hiểu biết c� cạn v� s�u, n�n trong khoảng c�ch mấy vạn dặm, sự l�nh thọ c� sai biệt, đưa đến thiếu hơn một nửa. Thật l� đ�ng tiếc!

Luận Đại Tr� Độ ghi: Kinh Bất Tư Nghị c� 100.000 b�i kệ. Luận Nhiếp Đại Thừa ghi: Kinh n�y c� 100.000 b�i kệ n�n gọi l� kinh B�ch Thi�n. Nhiếp Đại Thừa Luận Th�ch ghi: Kinh Hoa Nghi�m c� 100.000 b�i kệ, cho n�n gọi l� kinh B�ch Thi�n. Lại nữa, kinh Niết-b�n gọi kinh n�y l� kinh Tạp Hoa. Nhưng n�i B�ch Thi�n l� lấy số lượng b�i kệ để đặt t�n, n�i Tạp Hoa l� căn cứ v�o tướng trạng để đặt t�n. N�u số lượng th� mất đi nguồn gốc, căn cứ v�o tướng trạng th� mất đi chủ thuyết của kinh. N�i Bất Tư Nghị th� n�u được t�ng chỉ, thẳng đến Phật địa. N�u t�n Phật Hoa Nghi�m th� căn cứ v�o người để n�u ph�p, tr�nh b�y r� yếu chỉ của kinh. Như vậy, trong bốn t�n gọi, hai t�n sau l� đ�ng nhất.

3- TRUYỀN DỊCH (Những vị Tăng dịch kinh Hoa Nghi�m):

3.1- Phật-đ�-bạt-đ�-la ở ch�a Đạo Tr�ng[25] tại Kinh đ�, sống v�o đời Đ�ng Tấn (317-420):

Phật-đ�-bạt-đ�-la (359-429), H�n dịch l� Gi�c Hiền, họ Th�ch, người Ca-tỳ-la-vệ, l� con ch�u của vua Cam Lộ Phạn. �ng nội của Sư t�n l� Đạt-ma-đề-b�, H�n dịch l� Ph�p Thi�n, đ� từng sang Bắc Ấn Độ bu�n b�n, nh�n đ� cư ngụ tại đ�y. Cha của Sư l� Đạt-ma-tu-da-lợi, H�n dịch l� Ph�p Nhật.

Năm 3 tuổi, Sư mồ c�i cha; 8 tuổi [26] lại mất mẹ, n�n được b�n ngoại nu�i dưỡng. �ng ch� t�n l� Cưu-ma-lợi nghe Sư th�ng minh, đồng thời thương x�t Sư mồ c�i từ b�, n�n đ�n về độ cho l�m Sa-di.

Năm 17 tuổi, Sư c�ng với v�i người bạn đồng học đều lấy việc đọc tụng l�m sự nghiệp. Những người kh�c phải học một th�ng, ri�ng Sư chỉ học một ng�y. �ng thầy khen: �Sức học của Gi�c Hiền bằng ba mươi người�.

Đến khi thọ giới Cụ t�c [27], Sư c�ng si�ng năng tu tập, th�ng đạt c�c kinh điển. Thuở nhỏ, Sư nổi tiếng về Thiền Luật, thường c�ng với bạn đồng học l� Tăng-gi�-đạt-đa du học tại nước Kế T�n v� ở chung nhiều năm. Đạt-đa tuy kh�m phục t�i đức của Sư, nhưng chưa lường được chỗ cạn s�u. Lần nọ, ngồi thiền trong mật thất, Đạt-đa bỗng thấy Sư đi đến, giật m�nh hỏi:

- Từ đ�u đến.

Sư đ�p:

- T�i vừa mới l�n cung trời Đ�u-suất [28], đảnh lễ bồ-t�t Di-lặc, rồi trở lại đ�y.

N�i xong, Sư biến mất. Đạt-đa mới biết Sư l� bậc Th�nh. Sau đ�, Đạt-đa nhiều lần thấy Sư hiện thần biến, b�n ch� th�nh thăm hỏi mới biết Sư đ� đắc quả Bất-ho�n [29].

Sư thường th�ch đi c�c nơi để hoằng h�a v� xem khắp c�c phong tục. Gặp l�c sa-m�n Tr� Nghi�m, người Trung Quốc, sang nước Kế T�n, hỏi thăm ch�ng tăng nước đ� rằng:

- Ai c� khả năng hoằng ph�p ở Đ�ng Độ?

Tăng ch�ng đều n�i:

- C� sa-m�n Phật-đ�-bạt-đ�-la vốn l� người th�nh Na-khả-l� ở Ấn Độ, gia thế thuộc d�ng d�i B�-la-m�n, nhiều đời theo Phật, th�ng minh học rộng, địa vị v� đức hạnh kh� lường; xuất gia từ thuở nhỏ, đ� học th�ng kinh luận, lại thọ học với thiền sư Phật Đại Ti�n [30].

Thiền sư Phật Đại Ti�n bấy giờ cũng ở tại Kế T�n, nghe sư Tr� Nghi�m đến t�m người, mới bảo sư Tr� Nghi�m:

- Người c� khả năng chỉnh đốn Tăng đồ, truyền trao Thiền ph�p ch�nh l� Phật-đ�-bạt-đ�-la vậy!

Do Tr� Nghi�m hết l�ng n�i thỉnh, Sư b�n im lặng nhận lời.

Thế l�, Sư từ tạ Thầy, mang lương thực đến Trung Quốc, lặn lội ba năm, trải qua đủ gian khổ; n�o l� n�i cao ch�t v�t, m�y giăng lối bước, n�o l� băng tuyết phủ dặm ng�n. S�ng ra th� lặn lội n�i non hiểm trở, tối đến th� nằm tr�n băng tuyết. Tr�n những bậc thang nhỏ hẹp, những chiếc cầu đ� cheo leo, Sư phải chen ch�n nghi�ng bước, vin d�y đu sợi, ngẩng l�n th� m�y chạm đầu. Ngo�i băng tuyết gi� lạnh, qu�ng đường gian nan mu�n dặm, lại th�m lương thực hết nửa chừng, phải chia từng hạt để ăn. Bấy giờ, chỉ nhờ bậc Th�nh gia hộ mới c� thể vượt qua. Khi đ� băng qua Th�ng L�nh, đi ngang qua s�u nước, Quốc vương của những nước n�y x�t thương Sư gi�o h�a xa x�i, đều vui mừng, dốc l�ng c�ng dường.

Đến Giao Chỉ, nương thuyền đi dọc theo biển, ngang qua một h�n đảo, Sư đưa tay chỉ v�o h�n n�i v� n�i:

- N�n gh� v�o đ�y.

Chủ thuyền n�i:

- Đi xa n�n qu� tiếc thời giờ, lại kh� gặp l�c thuận gi�, kh�ng thể dừng lại được.

N�i xong, chủ thuyền cho thuyền đi tiếp, hơn 200 dặm, bỗng gặp ngọn gi� chuyển hướng đẩy thuyền trở lại đảo cũ. Mọi người tr�n thuyền mới biết được t�i thần đo�n của Sư. Tất cả đều t�n k�nh Sư như bậc Thầy, đồng thời v�ng theo lời Sư chỉ dạy. Sau đ�, gặp gi� thuận thổi đến, những chiếc thuyền c�ng đi đều xuất ph�t. Sư n�i:

- Kh�ng n�n khởi h�nh.

Chủ thuyền b�n dừng lại. Chẳng bao l�u, những chiếc thuyền đi trước đồng loạt bị ch�m.

Đ�m nọ, bỗng nhi�n Sư bảo c�c thuyền đều xuất ph�t, nhưng kh�ng ai nghe theo. Sư tự m�nh nhổ neo, chỉ một chiếc thuyền của Sư rời bến. L�t sau, giặc cướp đến, những chiếc thuyền ở lại đều bị hại.

Chẳng bao l�u, thuyền đến quận Đ�ng Lai ở Thanh Ch�u. Nghe ng�i Cưu-ma-la-thập [31] ở tại Trường An, Sư vui mừng đến đ�, nhằm th�ng 4 năm Hoằng Thủy thứ 10 (408) đời Di�u Tần [32]. Vừa gặp Sư, ng�i La-thập rất vui mừng, thường c�ng với Sư luận b�n về Ph�p tướng, ph�t dương nghĩa l� s�u xa, tỏ ngộ được nhiều điều. Nh�n đ�, Sư hỏi ng�i La-thập:

- Kiến giải của Sư cũng b�nh thường, nhưng tại sao thanh danh vang xa đến thế?

Ng�i La-thập đ�p:

- T�i tuổi gi� rồi n�n mới được như thế, chứ chưa hẳn xứng hợp với lời khen.

Mỗi khi c� điều nghi về gi�o nghĩa, ng�i La-thập thường c�ng với Sư thảo luận v� quyết định. C� 600 vị sa-m�n, như Đạo T�i, V�n Sướng, Tăng Duệ, Huệ Qu�n v.v� đều theo Sư thọ học Thiền ph�p. Những điều Sư truyền dạy đều l� yếu chỉ ch�n thật. Từ khi được truyền v�o Trung Quốc, gi�o ph�p đ� mở mang v� ph�t triển với bề d�y hơn 400 năm, kh�ng c� l�c n�o hưng thịnh như thời điểm n�y. Khi Sư luận về nghĩa l�, b�n về sự tướng, th� nhất định mong đạt đến chỗ trọng t�m, kh�ng t�y tiện l�m vừa � người, cũng kh�ng mong hơn người. Những điều hiểu biết th� Sư tr�nh b�y đến c�ng tận, những điều chưa biết th� lu�n để tồn nghi.

Một h�m, Th�i tử Hoằng đời Di�u Tần muốn nghe Sư thuyết ph�p, b�n thỉnh ch�ng tăng v�o Đ�ng cung để biện luận. Bấy giờ, ng�i La-thập v� Sư mấy phen đối luận.

Ch�a của nước Tần l� Di�u Hưng hết l�ng đối với Phật ph�p, cho ph�p hơn 3.000 vị tăng thường ra v�o cung cấm, đồng thời c�ng dường rất nhiều phẩm vật, ri�ng Sư vẫn điềm nhi�n, kh�c với những vị tăng kia.

C� lần, Sư bảo đệ tử: �Đ�m qua, ta mộng thấy c� 5 chiếc thuyền xuất ph�t từ Ấn Độ�. Khoảng một năm sau, gặp những chiếc thuyền ngoại quốc đến, Sư tới hỏi thăm, mới biết đ�y ch�nh l� 5 chiếc thuyền ở Ấn Độ m� Sư đ� thấy trước kia. Cả v�ng đ� nghe tin n�y đều đến lễ lạy Sư. Trong đ�, c� người c�ng dường, Sư đều kh�ng nhận, chỉ �m b�t đi khất thực, kh�ng luận nh� gi�u hay ngh�o.

Ng�y nọ, Sư c�ng với đệ tử Huệ Qu�n theo thứ lớp khất thực, đến nh� Vi�n B�o ở quận Trần. Vi�n B�o vốn kh�ng k�nh tin Phật ph�p, n�n tiếp đ�i Sư rất tệ bạc. Do đ�, d�ng cơm chưa no, Sư đ� c�o từ. Vi�n B�o n�i:

- Dường như c�c vị chưa no, xin n�n lại một l�t.

Sư bảo:

- T�m bố th� của đ�n việt c� giới hạn, l�m cho những phẩm vật c�ng dường đ� hết.

Vi�n B�o liền sai người hầu đem th�m cơm, th� quả nhi�n cơm đ� hết. Vi�n B�o v� c�ng hổ thẹn, mới hỏi Huệ Qu�n:

- Vị Sa-m�n ấy l� người như thế n�o vậy?

Huệ Qu�n đ�p:

- Ng�i l� vị đức độ cao vời, người ph�m kh�ng thể lường được.

Từ đ�, Vi�n B�o v� c�ng th�n phục v� k�nh ngưỡng Sư.

Uy nghi, ph�p tắc của Sư rất thuần ph�c, kh�ng giống người thế tục, ch� nguyện cũng thanh cao, c� � hướng s�u xa. Ph�p sư Tăng Bật (365-442) v� sa-m�n Bảo L�m viết thư đến ca ngợi:

- Thiền sư Đạo Tr�ng c� t�m lượng rộng lớn, t�i đức bậc nhất ở Ấn Độ, đ�u phải hạng tầm thường.

Đến năm Nghĩa Hy thứ 14 (418), quan Nội sử Mạnh Khải ở quận Ng� v� Hữu vệ tướng qu�n Trữ Th�c Độ thỉnh Sư dịch kinh Hoa Nghi�m. Sư cầm bản Phạn, c�ng với hơn 100 vị sa-m�n, như Ph�p Nghiệp, Huệ Nghi�m�, dịch kinh n�y tại ch�a Đạo Tr�ng, rồi thẩm định văn nghĩa, diễn giải th�nh văn Trung Quốc, thấu đạt yếu chỉ của kinh.

Cho n�n, ch�a Đạo Tr�ng c�n c� điện đường Hoa Nghi�m. Gi�o ph�p của Đức Phật được lưu truyền l� nhờ c�ng sức của Sư. L�c bắt đầu dịch kinh, trong ao ph�a trước điện đường Hoa Nghi�m thường c� hai thanh y đồng tử từ trong ao xuất hiện, d�ng c�ng hương hoa, tất cả mọi người đều tr�ng thấy; lại c� địa thần bảo vệ chung quanh.

V�o năm Nguy�n Gia thứ 6 (429), Sư vi�n tịch, hưởng thọ 71 tuổi. Khi thị tịch, Sư co ba ng�n tay, minh chứng đ� đắc quả A-na-h�m.

3.2- Địa-b�-ha-la ở Ngụy Quốc T�y Tự[33], sống v�o đời Đường (618-907):

Tam tạng Ph�p sư Địa-b�-ha-la (613-687), đời Đường dịch l� Nhật Chiếu, người nước Trung Ấn Độ, thuộc d�ng d�i B�-la-m�n.

Sư xuất gia từ thuở nhỏ, từng trụ c�c ch�a Ma-ha Bồ-đề v� Na-lan-đ�. Sư c� phong th�i �n nhu, bẩm t�nh cao nh�, theo Thầy học đạo, nghi�n cứu nhiều năm, trở th�nh bậc ph�p kh�, t�i học si�u xuất. Nh�n sa-m�n Huyền Tr�ng truyền gi�o trở về nước, Sư mến mộ Đại thừa, lưu t�m đến Trung Quốc, n�n c� � về Đ�ng (Trung Quốc).

Sau đ�, x�t biết triều đại Th�nh vương ta, Sư sang Trung Quốc, xiển dương gi�o ph�p Thượng thừa, trợ gi�p việc trị h�a của Đế vương. V�o năm Vĩnh Long thứ 1 (680), Sư đến Kinh đ�. L�c ấy, vua Cao T�ng (650-683) hoằng dương Phật ph�p, thực hiện di mệnh của Ti�n vương, b�n mời 10 vị Đại đức [34] như luật sư Đạo Th�nh, ph�p sư Bạc Trần� l� những bậc Long tượng [35] ở Kinh đ�, lần lượt phi�n dịch c�c kinh luận tại Ngụy Quốc T�y Tự.

Bấy giờ, ph�p sư Hiền Thủ [36] trước kia lấy kinh Hoa Nghi�m l�m sự nghiệp, thường than kinh n�y chưa được đầy đủ, n�n đến hỏi han. Sư đ�p: �Đ� mang kinh văn của hội thứ t�m đến đ�y�.

Thế l� ph�p sư Hiền Thủ c�ng Sư đối chiếu, th� gặp được đoạn �Thiện T�i đồng tử cầu học với hơn 10 vị Thiện tri thức, như đồng tử Thi�n Chủ Quang�� Khi đ�, nh� vua thỉnh Sư dịch kinh Hoa Nghi�m ra H�n văn để bổ t�c chỗ thiếu s�t của bản cũ. Bấy giờ, sa-m�n Phục Lễ chấp b�t, sa-m�n Huệ Tr� chuyển ngữ; đồng thời, dịch c�c kinh luận kh�c như kinh Mật Nghi�m v.v� tổng cộng hơn 10 bộ, 24 quyển. Mỗi bộ đều được Ho�ng th�i hậu đ�ch th�n viết lời tựa, hết l�ng khen ngợi t�i dịch thuật của Sư. C�c bộ kinh n�y hiện đang lưu h�nh ở đời.

Ng�y Sư từ gi� qu� hương, th�n mẫu vẫn c�n. Sư kh�ng qu�n th�m �n nu�i dưỡng của mẹ v� lu�n nghĩ đến việc b�o đ�p. V� vậy, Sư đến Kinh đ�, nhiều lần d�ng biểu l�n triều đ�nh xin trở về cố hương. Ban đầu, nh� vua từ chối; sau hai ba lần n�i thỉnh, vua mới chấp thuận. C�c vị Đại đức ở Kinh đ� may ca-sa bằng lụa đ�nh ch�u b�u v� tạo tượng Phật ngồi dưới cội Bồ-đề d�ng c�ng cho Sư. Vua lại ban cho một quả chu�ng b�u v� thỉnh th�m phan, tượng, những vật c�ng, rồi tiễn Sư l�n đường.

V�o ng�y 27 th�ng 12 năm Th�y Củng thứ 3 (687), đang l�c khoẻ mạnh, Sư bảo đệ tử: �Ta sắp đi đ�y�. N�i xong, Sư nằm nghi�ng b�n phải, kh�ng bệnh m� thị tịch tại Ngụy Quốc Đ�ng Tự [37] ở Kinh đ�.

H�m ấy, người dự tang lễ c� đến mấy trăm ng�n. Vũ Hậu nghe tin n�y, v� c�ng buồn thương, c�ng ng�n tấm lụa để tẩm liệm. Tăng tục đều thương tiếc như mất cha mẹ. Vua sắc ban cho hương hoa, xe cộ, tiễn đưa Sư đến an t�ng ở b�n tr�i s�ng Y, ph�a Nam n�i Long M�n. C�c đệ tử tu sửa mộ th�p, x�y th�m nhiều tầng g�c; nh�n đ�, x�y dựng tinh x� b�n cạnh th�p để qu�t tước, c�ng dường.

Về sau, nh�n lời tr�nh tấu của Lương Vương, Vũ Hậu cho x�y dựng gi�-lam; trong chiếu c� ghi l� ch�a Hương Sơn. Ch�a c� lầu cao ch�t v�t, g�c tận m�y xanh, bảy kh�m thờ tượng đ�, dựng th�p b�t gi�c. C�c vua đến đ�y đều c� đề thơ khen ngợi.

3.3- Thật-xoa-nan-đ� ở ch�a Phật Thọ K� tại Kinh đ�, sống v�o đời Đại Chu (690-705):

Sa-m�n Thật-xoa-nan-đ� (652-710), H�n dịch l� Hỷ Gi�c, người nước Vu Điền (nay l� H�a Điền, T�n Cương). Sư c� tr� tuệ cao vời, hết l�ng l�m lợi �ch ch�ng sanh, giỏi về Đại thừa lẫn Tiểu thừa, lại th�ng c�c luận thuyết của ngoại đạo.

Bấy giờ, Vũ Hậu xiển dương Phật ph�p, k�nh trọng Đại thừa. V� phần xứ v� hội của bản Cựu dịch kinh Hoa Nghi�m chưa được đầy đủ, từ xa Vũ Hậu nghe nước Vu Điền c� bản Phạn kinh Hoa Nghi�m, b�n sai sứ đến cầu thỉnh, đồng thời mời được ng�i Thật-xoa-nan-đ� c�ng về Kinh đ�.

V�o năm Ất M�i, năm Chứng Th�nh thứ 1 (695), Sư dịch kinh Hoa Nghi�m tại ch�a Biến Kh�ng ở Đại nội, Đ�ng Đ�. Vũ Hậu đ�ch th�n đến ph�p t�a, phấn chấn viết lời tựa, tự cầm b�t ghi t�n c�c phẩm. Bấy giờ, sa-m�n Bồ-đề-lưu-ch� (người Nam Ấn Độ) v� sa-m�n Nghĩa Tịnh c�ng đọc chữ Phạn; sau đ�, trao cho sa-m�n Phục Lễ, Ph�p Tạng� chứng nghĩa [38], nhuận văn. Đến năm Kỷ Hợi, ni�n hiệu Th�nh Lịch thứ 2 (699) th� ho�n th�nh việc dịch kinh Hoa Nghi�m tại ch�a Phật Thọ K�. Đ� l� bộ Hoa Nghi�m 80 quyển.

Sau đ�, v�o năm Canh T�, ni�n hiệu Cửu Thị thứ 1 (700), Sư dịch kinh Đại Thừa Nhập Lăng-gi� tại cung Tam Dương, dịch kinh Văn-th� Thọ K�� tại ch�a Thanh Thiền ở T�y Kinh v� ch�a Phật Thọ K� ở Đ�ng Đ�, tổng cộng 19 bộ, 107 quyển. Sa-m�n Ba L�n, Huyền Quỹ� ghi ch�p, sa-m�n Phục Lễ nhuận văn, sa-m�n Ph�p Bảo, Hằng Cảnh� chứng nghĩa. Quan Th�i tử Trung x�[39] Cổ Ưng Phước gi�m hộ.

Đến năm Trường An thứ 4 (704), do th�n mẫu gi� yếu, Sư d�ng biểu xin trở về bổn quốc để phụng dưỡng. Đến lần thứ hai, nh� vua mới chấp thuận v� sắc cho quan Ngự sử Th�i Tự Quang đưa Sư trở về nước Vu Điền.

Về sau, Đường triều hưng thịnh, muốn tr�ng hưng Phật ph�p, n�n vua ban sắc cho mời Sư trở lại. V�o năm Cảnh Long thứ 2 (708), Sư đến Kinh đ�, nh� vua hạ m�nh đ�ch th�n nghinh đ�n Sư ở ngo�i cửa Khai Viễn. Chư Tăng ở kinh th�nh mang cờ phướn nghinh tiếp, đồng thời trang tr� voi đẹp để Sư cỡi v�o th�nh. Vua sắc cho Sư ở Đại Tiến Phước Tự [40]. Tiếc rằng, chưa kịp dịch kinh, Sư bị bệnh.

Ng�y 12 th�ng 10 năm Cảnh V�n thứ 1 (710), Sư nằm theo thế c�t tường [41] m� thị tịch tại ch�a Đại Tiến Phước, thọ 59 tuổi. Chư Tăng Ni buồn thương, nghẹn ng�o, than cho bậc Ph�p kh�[42] đ� sớm vội ra đi. D�n ch�ng đau x�t, k�u g�o, tiếc cho ch�ng sanh mất đi bậc Thầy chỉ lối.

L�c ấy, vua ban chiếu cho ph�p an t�ng Sư theo c�ch thức của nước Vu Điền. Ng�y 12 th�ng 11, nhục th�n của Sư đ� được hỏa t�ng tại đ�i Nhi�n Đăng cổ xưa ở ngo�i cửa Khai Viễn. Khi củi hết lửa tắt, lưỡi Sư vẫn c�n nguy�n vẹn. Đ�y l� điềm l�nh của việc hoằng ph�p.

Đến ng�y 13 th�ng 12, m�n đồ của Sư l� Bi Tr� v� sứ nh� Đường l� Ca Thư Đạo Nguy�n đưa linh cốt v� lưỡi của Sư trở về nước Vu Điền, x�y th�p c�ng dường. Người đời sau lại x�y th�p bảy tầng tại chỗ tr�-tỳ, gọi l� Hoa Nghi�m Tam Tạng th�p.

4- CHI LƯU (Phần phẩm hội của kinh Hoa Nghi�m được tr�ch lưu h�nh ri�ng):

] Kinh Đ�u Sa, 1 quyển (phẩm Danh Hiệu của kinh Hoa Nghi�m), sa-m�n Chi-l�u-ca-sấm (147-?) người nước Nhục Chi, dịch v�o đời Hậu H�n (tức đời Đ�ng H�n 25-220).

] Kinh Bồ-t�t Bản Nghiệp, 1 quyển (c�n gọi l� kinh Tịnh Hạnh Phẩm, phẩm Tịnh Hạnh), sa-m�n [43] Chi Khi�m người nước Nhục Chi, dịch v�o đời Ng� (222-280).

] Kinh Chư Bồ-t�t Cầu Phật Bản Nghiệp, 1 quyển (cũng l� phẩm Tịnh Hạnh); kinh Bồ-t�t Bổn Nguyện Hạnh Phẩm, 1 quyển (cũng l� phẩm Tịnh Hạnh), cư sĩ Nhiếp Đạo Ch�n dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

Ba kinh tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 2 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh Bồ-t�t Thập Trụ, 1 quyển (phẩm Thập Trụ), sa-m�n K�-đa-mật (�m H�n l� Ha-chi) người Ấn Độ dịch v�o đời Đ�ng Tấn (317-420).

] Kinh Bồ-t�t Thập Trụ, 1 quyển (phẩm Thập Trụ), sa-m�n Tr�c Ph�p Hộ dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Bồ-t�t Thập Đạo Địa, 1 quyển (như phẩm Thập Trụ), cư sĩ Nhiếp Đạo Ch�n dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Thập Trụ Đoạn Kết, 10 quyển (kh�ng phải phẩm Thập Trụ, cũng kh�ng phải phẩm Thập Địa), sa-m�n Tr�c Phật Niệm người Lương Ch�u, dịch v�o đời Hậu Tần (384-417).

Bốn kinh tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 3 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh Thập Địa Đoạn, 10 quyển (phẩm Thập Địa), sa-m�n Tr�c Phật Niệm người Lương Ch�u, dịch v�o đời Hậu Tần (384-417).

] Kinh Thập Trụ, 12 quyển (phẩm Thập Địa), cư sĩ Nhiếp Đạo Ch�n dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Bồ-t�t Thập Địa, 1 quyển (giống phẩm Thập Địa, Thập Trụ), sa-m�n Tr�c Ph�p Hộ dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Đại Phương Quảng Thập Địa, 1 quyển (giống phẩm Thập Địa, Thập Trụ), sa-m�n C�t-ca-dạ người Ấn Độ, dịch v�o đời Bắc Ngụy (386-534).

] Kinh Thập Địa, 1 quyển (giống phẩm Thập Địa, Thập Trụ), sa-m�n K�-đa-mật (�m H�n l� Ha-chi) người Ấn Độ, dịch v�o đời Đ�ng Tấn (317-420).

] Kinh Thập Trụ, 4 quyển (ch�nh l� phẩm Thập Địa), sa-m�n Cưu-ma-la-thập (344-413) người nước Quy Tư v� tam tạng Phật-đ�-da-x�[44] (H�n dịch Gi�c Minh) người nước Kế T�n, dịch v�o đời Hậu Tần (384-417).

] Kinh Tiệm Bị Nhất Thiết Tr� Đức, 5 quyển (ch�nh l� phẩm Thập Địa), sa-m�n Đ�m-ma-la (H�n dịch l� Ph�p Hộ) người nước Nhục Chi, dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Bồ-t�t Sơ Địa, 1 quyển (giống phần Sơ Địa), cư sĩ Nhiếp Đạo Ch�n dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

T�m kinh tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 6 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh Đẳng Mục Bồ-t�t, 2 quyển (phẩm Thập Định), sa-m�n Tr�c Ph�p Hộ dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Hiển V� Bi�n Phật Độ C�ng Đức, 1 quyển (phẩm Thọ Mạng), Tam tạng ph�p sư Huyền Trang (602-664) dịch v�o đời Đường (618-907).

] Kinh Như Lai Hưng Hiện, 4 quyển (l� phần trường h�ng của phẩm T�nh Khởi, lại th�m v�o phẩm Thập Nhẫn ở sau, cũng kh�ng ghi tựa đề), sa-m�n Tr�c Ph�p Hộ dịch v�o năm Nguy�n Khang (291-299), đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Như Lai Hưng Hiện, 1 quyển (t�n phẩm đồng với bản dịch của ng�i Tr�c Ph�p Hộ, nhưng c� rộng c� lược), sa-m�n Bạch Ph�p Tổ dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Đại Phương Quảng Như Lai T�nh Khởi, 2 quyển (phần Tựa l� phẩm Danh Hiệu, phần Ch�nh thuyết l� phẩm T�nh Khởi), mất t�n người dịch.

] Kinh Đại Phương Quảng Như Lai T�nh Khởi Vi Mật Tạng, 2 quyển (giống như bản tr�n, nhưng kh�c người dịch), dịch v�o năm Nguy�n Khang (291-299) đời T�y Tấn (265-317), kh�ng r� người dịch.

S�u kinh tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 7 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh Độ Thế, 6 quyển (phẩm Ly Thế Gian), sa-m�n Tr�c Ph�p Hộ dịch v�o đời T�y Tấn (265-317).

] Kinh Phổ Hiền Bồ-t�t Đ�p Nạn Nhị Thi�n (phẩm Ly Thế Gian), dịch v�o đời Ng� (222-280), mất t�n người dịch.

Hai kinh tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 8 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh La-ma-gi�, 3 quyển (phẩm Nhập Ph�p Giới, nhưng văn kh�ng đầy đủ), sa-m�n Th�nh Ki�n (c�n gọi l� Ki�n C�ng) dịch v�o đời T�y Tần (385-431), lại c� bản dịch 3 quyển của sa-m�n An Ph�p Hiền đời Ngụy (220-265) v� bản dịch 1 quyển của sa-m�n Đ�m V� Sấm (385-433) đời Bắc Lương (397-439).

Ba bản dịch tr�n đều được tr�ch từ hội thứ 9 của kinh Hoa Nghi�m.

] Kinh Đại Phương Quảng Hoa Nghi�m Nhập Như Lai Bất Tư Nghị Cảnh Giới, 2 quyển (hoặc kh�ng c� ba chữ Đại Phương Quảng), tam tạng X�-na-quật-đa (523-600) (H�n dịch l� Tr� Đức) người Bắc Ấn Độ, dịch v�o đời T�y (581-618) [hoặc n�i: c�ng dịch với ng�i Đạt-ma-cấp-đa (?-619)].

] Kinh Độ Chư Phật Cảnh Giới Tr� Nghi�m, 1 quyển, sa-m�n Tăng-gi�-b�-la (460-524) (H�n dịch l� Tăng Dưỡng, Tăng Khải) người Ph� Nam, dịch v�o đời Lương (502-557).

] Kinh Độ Chư Phật Cảnh Giới Tr� Quang Nghi�m, 1 quyển, mất t�n người dịch.

] Kinh Đại Phương Quảng Nhập Như Lai Bất Tư Nghị Cảnh Giới, 2 quyển, sa-m�n Thật-xoa-nan-đ� (652-710) người nước Vu Điền, dịch v�o đời Đại Chu (690-705).

Bốn kinh tr�n l� đồng bản nhưng kh�c người dịch, đều được Đức Phật thuyết tại ph�p đường Phổ Quang.

Hai kinh Bất Tư Nghị Cảnh Giới ở tr�n trong bản kinh Hoa Nghi�m hiện nay tuy kh�ng c�, nhưng trong bản Phạn đều c� đủ, chắc l� phẩm hội lưu h�nh ri�ng của kinh Hoa Nghi�m; v� bản Phạn kh�ng ghi thứ tự t�n phẩm, n�n kh�ng xếp v�o Đại bộ Hoa Nghi�m.

] Kinh Đại Phương Quảng Phật Hoa Nghi�m Phật Cảnh Giới Phần, 1 quyển, tam tạng Đề-v�n B�t-nh� người nước Vu Điền, dịch v�o năm T�i Sơ (690) triều Đại Chu (690-705).

] Kinh Đại Phương Quảng Phật Cảnh Giới, 1 quyển, sa-m�n Thật-xoa-nan-đ� (652-710) người nước Vu Điền, dịch v�o đời Đại Chu (690-705).

Hai kinh tr�n l� đồng bản nhưng kh�c người dịch, được Đức Phật thuyết dưới cội Bồ-đề.

] Kinh Đại Phương Quảng Phổ Hiền Sở Thuyết, 1 quyển (n�i về việc trong th�n Phật c� bất khả thuyết thế giới), sa-m�n Thật-xoa-nan-đ� (652-710) người nước Vu Điền, dịch v�o đời Đại Chu (690-705).

] Kinh Đại Phương Quảng Phật Hoa Nghi�m Tu Từ Phần, 1 quyển,� tam tạng Đề-v�n B�t-nh� người nước Vu Điền, dịch v�o năm T�i Sơ (690) triều Đại Chu (690-705).

] Kinh T�n Lực Nhập Ấn Ph�p M�n, 5 quyển, do tam tạng Đ�m-ma-lưu-chi (H�n dịch l� Hy Ph�p) người Nam Ấn Độ, dịch v�o đời Nguy�n Ngụy (c�n gọi l� Bắc Ngụy, Hậu Ngụy 386-534).

Cổ đức tương truyền kinh n�y l� Biệt phẩm Hoa Nghi�m. X�t kỹ về văn c�, từ đầu đến cuối đều kh�ng c� trong bộ loại Hoa Nghi�m. Gần đ�y, x�t trong bản Phạn cũng kh�ng c� phẩm n�y, mong người sau nghi�n cứu tường tận.

] Sao Hoa Nghi�m Kinh, 15 quyển [45], do quan Tư đồ đời Nam Tề (479-502) l� C�nh Lăng Văn Tuy�n Vương Ti�u Tử Lương soạn.

C�nh Lăng Vương l� người c� bẩm t�nh trời ban, để t�m nơi cảnh tịnh, danh vang m�i ức kiếp, đức cao tột ng�n năm. Vương cho rằng, việc xiển dương kinh gi�o, mở rộng phước nghiệp đều xuất ph�t từ t�m v� thể hiện nơi th�n.

V�o năm Vĩnh Minh thứ 8 (490), một h�m, Vương mộng thấy Thi�n Vương Như Lai [46] từ phương Đ�ng đi đến, �m thầm chỉ dạy, Vương mới soạn ph�p Tịnh trụ. H�m sau, Vương lại mộng thấy c� vị sa-m�n tự xưng l� Tr� Thắng dẫn đến trước Phật, dạy cho đọc tụng kinh văn; nh�n đ�, lưu truyền phương ph�p T�n tụng. Vương kh�ch lệ những bậc hiền t�i trong triều đ�nh mở phước điền Long Hoa Tam hội [47]; khuy�n kẻ sĩ v� người d�n thọ tr� Tam tụ tịnh giới của Bồ-t�t [48]. Tất cả đều c� điềm l�nh hiển hiện, thật kh� diễn tả th�nh lời. Hơn nữa, Vương xem kinh Hoa Nghi�m, nhận ra kinh c� thể trợ gi�p việc trị h�a của Đế vương v� duy tr� mạng mạch Phật ph�p.

Sao ch�p c�c kinh c� hơn 300 quyển, soạn những luận sớ để lợi �ch c�ng khắp c� hơn 100 quyển. Tự tay Vương ch�p hơn 70 quyển. Trong đ�, c� kinh Hoa Nghi�m Anh Lạc, 2 quyển, tr�nh b�y phương ph�p xuất thế; Hoa Nghi�m Tề K�, 1 quyển, tr�nh b�y chỉ th� của ph�p hội. Tất cả s�ch n�y đều c� thể soi chiếu cho người đời sau, kh�ng mai một Th�nh gi�o.

] Kinh Hoa Nghi�m Thập �c, 1 quyển, được xếp v�o khoa Ngụy vọng trong bộ Tam Bảo Lục của học sĩ Ph� Trường Ph�ng đời T�y, sợ người sau nhầm lẫn n�n n�u ra ở đ�y.

5- LUẬN TH�CH (Những bộ luận về kinh Hoa Nghi�m):

] Tam tạng B�-la-phả-mật-đa n�i rằng: Ấn Độ tương truyền bồ-t�t Long Thọ sau khi đem kinh Hoa Nghi�m từ Long cung về, b�n soạn luận Đại Bất Tư Nghị, cũng c� 100.000 b�i tụng để giải th�ch. Nhưng căn t�nh của ch�ng sanh từ đời trước chưa khai ph�t, n�n kh�ng biết được chỉ th� của luận.

] Luận Thập Trụ Tỳ-b�-sa 16 quyển [49], giải th�ch đại � phẩm Thập Địa, do bồ-t�t Long Thọ soạn, tam tạng Da-x� đọc văn, ph�p sư Cưu-ma-la-thập (344-413) dịch v�o đời Hậu Tần (384-417). Trong khi phi�n dịch bộ luận n�y, đến hơn một nửa Địa thứ 2 l� Ly Cấu Địa, th� ng�i Da-x� kh�ng đọc nữa, n�n thiếu phần sau. Tương truyền bộ luận n�y l� một phần trong bộ luận Đại Bất Tư Nghị.

] Luận Thập Trụ 10 quyển, do bồ-t�t Long Thọ soạn, ph�p sư Cưu-ma-la-thập (344-413) dịch v�o năm Hoằng Thủy (399-415) đời Hậu Tần (384-417).

] Luận Thập Địa 12 quyển, do bồ-t�t B�-tẩu-b�n-đậu (H�n dịch l� Thi�n Th�n) soạn. Sư ch� th�ch phẩm Thập Địa khi đang ở trong n�i. Luận được soạn theo c�ch ghi lại từng đoạn kinh văn rồi theo thứ tự giải th�ch. Khi vừa ho�n th�nh bộ luận n�y, Sư thấy từ trong kinh ph�ng ra h�o quang s�ng rỡ, đất n�i chấn động. Quốc vương, thần d�n nước ấy đều đến ch�c mừng, khen l� điềm l�nh chưa từng c�, như trong bản truyện ghi ch�p đầy đủ.

Đời Hậu Ngụy (c�n gọi l� Bắc Ngụy 386-584), tam tạng Bồ-đề-lưu-chi (H�n dịch l� Hy Gi�c) người Bắc Ấn Độ, sang Trung Quốc phi�n dịch luận Thập Địa. Ng�y đầu Sư dịch kinh, Tuy�n Vũ Đế (500-516) đ�ch th�n đến ghi ch�p.

Lại ghi: Tam tạng Lặc-na-ma-đề (H�n dịch l� Bảo �) người Trung Ấn Độ sang Trung Quốc, c�ng với ng�i Bồ-đề-lưu-chi, mỗi vị dịch một bộ luận Thập Địa ở ph�a Nam v� ph�a Bắc s�ng Lạc (thuộc tỉnh Thiểm T�y, Trung Quốc). Sau đ�, tăng thống Huệ Quang (468-537) thỉnh hai Ng�i đối chiếu, so s�nh những điểm đồng dị của hai bản dịch n�y rồi tổng hợp th�nh một bản.

Biệt truyện ghi: Ng�i Thi�n Th�n soạn Hoa Nghi�m Kinh Luận. Nhưng tại Trung Quốc chưa c� bản đầy đủ, c� lẽ bộ luận Thập Địa n�y ch�nh l� một phần của bộ luận ấy m� đất H�n c� được, n�n Ng�i đ� dịch ra.

Lại ghi: Bồ-t�t V� Trước qua lại c�i trời Đ�u-suất được bồ-t�t Di-lặc dạy cho kinh Hoa Nghi�m v.v� Từ đ�, kinh được lưu truyền rộng r�i cũng l� nhờ c�ng sức của Sư.

Gần đ�y, khi hỏi về bộ luận Thập Địa n�y, những vị Tam tạng người Ấn Độ đều n�i rằng: Bồ-t�t Kim Cương Qu�n soạn Thập Địa Th�ch Luận, gồm 12.000 b�i tụng, phi�n dịch th�nh hơn 30 quyển; bồ-t�t Ki�n Huệ cũng c� soạn một bản Lược Th�ch. Cả hai bản n�y đều chưa truyền sang Trung Quốc. Ở nước Vu Điền hiện c� bản ấy. Ng�y ng�i Thật-xoa trở về, nh� vua cho người mang thơ t�m cầu; nếu như t�m được, cũng định phi�n dịch ra.

Lại nữa, phẩm Trụ trong phần Bồ-t�t Địa của luận Du-gi� Sư-địa ghi đầy đủ văn phẩm Thập Địa kinh Hoa Nghi�m, đồng thời theo thứ tự giải th�ch. Bởi v� phần Tam Hiền [50] Thập Th�nh [51] trong kinh n�y rất rộng, c�c bộ luận thường y cứ đối chiếu, cho n�n đ� c� nhiều nh� soạn ch� th�ch.

] Luận Hoa Nghi�m 600 quyển do Lưu Khi�m Chi� soạn.

Thuở xưa, v�o năm Th�i Ninh [52] thứ 1 (561) đời Bắc Tề (550-577), Ho�ng tử thứ ba của Vũ Th�nh Đế (Cao Trạm, 561-565) đ� đốt th�n c�ng dường ở n�i Thanh Lương [53] để cầu nguyện bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi gia tr�. Hoạn quan của Ho�ng tử t�n l� Lưu Khi�m Chi đ� từng than m�nh l� người v� t�ch sự, đồng thời thấy Ho�ng tử đốt th�n cầu ph�p, n�n xin vua v�o n�i tu đạo. Vua xuống chiếu chấp thuận.

Bấy giờ, �ng ta đem theo một bộ kinh Hoa Nghi�m, ng�y đ�m tinh cần, lễ s�m đọc tụng, một l�ng khẩn cầu bồ-t�t Văn-th� thầm gia hộ. Trải qua 21 ng�y như vậy, th�n h�nh �ng tuy gầy yếu nhưng tinh thần minh mẫn. Bỗng nhi�n, �ng thấy t�c mai mọc đủ, trở lại tướng trượng phu, t�m tr� s�ng tỏ lạ thường, th�ng suốt yếu chỉ s�u mầu của kinh. Từ đ�, �ng nghi�n cứu tinh tường, soạn luận Hoa Nghi�m c� hệ thống r� r�ng. Về sau, việc n�y được t�u l�n vua, Cao tổ (Văn Tuy�n Đế-Cao Dương, 550-560) c�ng tin k�nh hơn. Từ đ�y, bộ kinh Hoa Nghi�m được lưu truyền rộng r�i.

] Ph�p sư Huệ Viễn (523-592) ch�a Tịnh Ảnh [54], đời T�y (581-618), khi về gi�, mới soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ. Đến phẩm Hồi Hướng, bỗng thấy tim đau nh�i, Sư nh�n v�o ngực th� thấy những lỗ ch�n l�ng ngay tim chảy m�u. Một h�m, Sư mộng thấy m�nh cầm liềm leo l�n n�i cao lần lượt cắt cỏ, được ph�n nửa th� sức suy kiệt, kh�ng thể đứng dậy. Tỉnh mộng, Sư bảo đệ tử: �Hồi h�m, ta thấy điềm chẳng l�nh, e rằng bộ Hoa Nghi�m Kinh Sớ n�y kh�ng thể ho�n th�nh�. V� vậy, Sư dừng lại ở phẩm n�y.

Ph�p sư Hưu ở Tương Ch�u nghe kinh Hoa Nghi�m đ� hơn 50 lần, c�ng đọc tụng, nghiền ngẫm nghĩa l� th� c�ng mờ mịt. Bấy giờ, Sư suy nghĩ: Đ�y vốn l� lời dạy ch� thiết của bậc Thượng th�nh, h�ng ph�m phu đ�u thể suy lường.

R� r�ng hai bậc Hiền n�y l� người th�ng th�i, kiến thức s�u rộng, nổi tiếng xưa nay, �t ai b� kịp. C�c Ng�i đ� nỗ lực nghi�n cứu kinh Hoa Nghi�m, nhưng kh�ng thể thấu hiểu c�ng tột. C�n Lưu Khi�m Chi xem đọc chưa đầy mấy tuần, đ� ch� th�ch được bộ luận Hoa Nghi�m. Sao m� t�i giỏi thế! Đ�y ch�nh l� sự thầm truyền của chư Phật, chẳng lạ lắm sao?

Phẩm Bồ-t�t Trụ Xứ của kinh Hoa Nghi�m ghi: �Ở ph�a Đ�ng Bắc c� n�i Thanh Lương l� tr� xứ của Bồ-t�t, bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi [55] thường ở đ�y thuyết ph�p cho 10.000 vị Bồ-t�t�. Cho n�n, ng�y nay, dưới ch�n n�i n�y c� hang Thanh Lương. Tr�n ngọn n�i nhỏ ở ph�a Nam n�i Thanh Lương n�y c� ch�a Thanh Lương [56].

N�i Thanh Lương c�n gọi l� n�i Ngũ Đ�i, v� năm ngọn n�i n�y cao ch�t v�t, tr�n đỉnh kh�ng c� rừng c�y, giống như đống đất, cho n�n gọi l� Ngũ Đ�i. Chu vi n�i hơn 400 dặm. Ph�a Đ�ng gi�p với Hằng sơn [57]. Tr�n Trung Đ�i c� ao Đại Hoa, nước ao trong lặng, hơi nước bốc l�n hiện ra nhiều điều linh cảm; lại c� tinh x�, th�p đ� b�n trong. Tr�n Bắc Đ�i c� hai ng�i bảo th�p t�n tr� X�-lợi Phật v� tượng bồ-t�t Văn-th�. C�ch ph�a Đ�ng Nam Trung Đ�i hơn 30 dặm c� ch�a Đại Ph�[58] do vua H�n Minh Đế (58-76)[59] s�ng lập. Trải qua nhiều năm, ng�i ch�a n�y đ� bị hoang phế, chỉ c�n lại di t�ch nền m�ng của to�n ch�a. Trong đ�, vẫn c�n Đ�ng đường, T�y đường [60] v� c�c t�n tượng. Ph�a trước ch�a c� vườn hoa khoảng 2-3 khoảnh [61], sắc hoa đủ m�u đan xen lẫn nhau, trăm giống ngh�n t�n, rực rỡ như gấm hoa, ửng đỏ như r�ng chiều, v� c�ng lộng lẫy. C� những lo�i kỳ hoa �t được nghe thấy ở thế gian; v�o ng�y Rằm th�ng 7, ch�ng đua nhau nở rộ mu�n m�u mu�n vẻ. C�ch n�i Ngũ Đ�i về ph�a Bắc khoảng 8-9 dặm l� nơi Ho�ng tử xả th�n cầu ph�p trước đ�y, hiện c�n ng�i th�p ở đ�.

Đời Bắc Tề (550-577), ch�a chiền x�y dựng rất nhiều. Tr�n n�i Ngũ Đ�i n�y c� hơn 200 ng�i ch�a, triều đ�nh cắt thuế ở t�m ch�u, như Hằng ch�u, Định ch�u v.v� d�ng để c�ng dường Tứ sự (như y phục, thuốc men�) cho Tăng ch�ng. Nay Th�nh địa nh� Phật vẫn c�n.

Biệt Truyện ghi: Bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi thường giảng kinh Hoa Nghi�m ở đ�y, n�n từ xưa cho đến đời Đường, c�c vị tăng Ấn Độ kh�ng ngại đường xa vạn dặm vẫn đến đ�y chi�m b�i. Tăng tục Trung Quốc cũng rầm rộ k�o đến. C� khi gặp được Thần tăng, Th�nh ch�ng; c� l�c thấy g�c ti�n, đ�i b�u, �nh s�ng rực rỡ, hương thơm ng�o ngạt. C� khi nghe tiếng chu�ng ng�n, c� l�c vọng về lời kệ. �m điệu trầm bổng tho�ng chốc biến chuyển mu�n v�n. Điều n�y được ghi đầy đủ trong Thanh Lương Sơn K�.

N�i Ngũ Đ�i thuộc địa phận Đại Ch�u, c�ch Kinh đ� khoảng 1.600 dặm, l� v�ng bi�n địa, v� c�ng lạnh gi�. Cho n�n, trong khoảng thời gian từ th�ng 8 đến th�ng 3 năm sau, băng tuyết đ�ng cứng, trải một lớp trắng x�a. Nếu kh�ng phải l� ng�y giữa Hạ th� kh�ng thể đặt ch�n l�n đ� được.

Hỡi những ai thiết tha mến đạo, lẽ n�o chẳng một lần đến đ� ư?

] Luận Hoa Nghi�m 100 quyển, sa-m�n Th�ch Linh Biện soạn v�o đời Hậu Ngụy (386-534), Trung Quốc.

Sư người xứ Tấn Dương, Th�i Nguy�n, đời trước đ� gieo nh�n tốt, từ l�u đ� trồng căn l�nh. Cho n�n, tuổi nhỏ đ� sớm v�o đạo, lớn l�n lập ch� xuất trần, thường đọc tụng kinh điển Đại thừa, lưu t�m nơi hạnh Bồ-t�t. Đến khi đọc kinh Hoa Nghi�m, Sư c�ng th�m t�n ngưỡng, b�n đầu đội kinh n�y đi đến ch�a Thanh Lương ở tr�n n�i Thanh Lương, cầu nguyện bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi từ bi nhiếp thọ, mong Ng�i khai ph�t nghĩa l� kinh văn. Từ đ�, Sư đầu đội kinh v� kinh h�nh.

Trải qua một năm, b�n ch�n Sư bị tổn thương nặng, tu�n m�u, rồi dần dần thịt mất hết, xương lộ ra, Sư phải đi bằng gối v� khẩn cầu bồ-t�t Văn-th� thầm cảm ứng. Bấy giờ, Sư nghe c� người bảo rằng: ��ng h�y th�i kinh h�nh, n�n để t�m tư duy kinh n�y�. Thế rồi, Sư giở kinh ra xem, t�m liền bừng s�ng.

V�o năm Hy B�nh thứ 1 (516) đời Hậu Ngụy (c�n gọi l� Bắc Ngụy 386-534), nhằm th�ng Gi�ng năm B�nh Th�n, Sư bắt đầu soạn luận Hoa Nghi�m tại ch�a Thanh Lương, giải th�ch văn nghĩa, c�ng tột chỗ s�u xa vi diệu. Đến đầu năm Hy B�nh thứ 2 (517), Sư đến ở ch�a Tung Nham tr�n n�i Huyền Đo�i, ch� giải kinh văn như trước. Bấy giờ, Linh Th�i hậu họ Hồ đời Hiếu Minh Đế (516-528) rất trọng Đạo k�nh Tăng, b�n mời Sư v�o cung. Sư c�o bệnh từ chối. V� chưa gặp được Sư, n�n đến đầu m�a Hạ, Th�i hậu lại ban chiếu n�i thỉnh, lần n�y th� Sư kh�ng thể từ chối. V�o ng�y 16, Sư đến điện Đ�ng B�; kh�ng bao l�u, lại dời sang điện Thức C�n, sau ở điện Huy �m, bi�n soạn luận kh�ng ngừng nghỉ.

V�o m�a Hạ, năm Thần Quy thứ 1 (518), nh� vua xuống chiếu: �Việc hoằng dương Ch�nh ph�p đang chờ đợi người. Nay ph�p sư Linh Biện đang bi�n soạn luận tại điện Huy �m l� người đức độ cao vời, kiến giải s�u rộng, tiếng tăm sớm truyền trong thi�n hạ, n�n thỉnh Ph�p sư đến điện Tuy�n Quang giảng kinh Đại Phẩm B�t-nh�. L�c đ�, bốn ch�ng [62] vui vẻ, mười phương đ�n mừng. Giảng kinh xong, vua sắc Thị trung Th�i ph� Thanh H� Vương Duẫn Dịch đưa Sư về ở điện Thức C�n, tiếp tục soạn luận như trước. M�a Hạ th� giảng kinh Hoa Nghi�m, m�a Đ�ng th� giảng kinh Đại Phẩm B�t-nh�, thời gian c�n lại, Sư c�ng với đệ tử Linh Nguy�n bi�n soạn luận đến nỗi qu�n ăn bỏ ngủ.

Th�ng 9, m�a Thu năm Thần Quy thứ 3 (520), việc bi�n soạn được ho�n th�nh, gồm 100 quyển, 10 pho; về sau, lại gom tập, hiệu đ�nh nhiều lần. Ph�p �m của Sư nửa chừng kh�ng c�n nghe thấy, v� Sư đ� nghỉ giảng kinh văn, ẩn cư, chuy�n t�m tu niệm.

V�o ng�y 8 th�ng Gi�ng năm Ch�nh Quang thứ 3 (522), Sư vi�n tịch tại ch�a Dung Gi�c, trụ thế 46 năm. L�c đ�, Hiếu Minh Đế (516-528) sắc rằng: �Luận Hoa Nghi�m n�y do vị Bồ-t�t Trung Quốc soạn, n�n đưa v�o Nhất Thiết Kinh Tạng (Đại Tạng Kinh) v� ghi v�o Mục lục, đồng thời cho lưu h�nh rộng r�i�.

Đệ tử của Sư l� Đạo Sưởng, Linh Nguy�n, Đ�m Hiển� tiếc cho Thầy đ� sớm ra đi, buồn cho s�ch qu� sắp bị mai một, n�n c�ng với c�c cư sĩ t�i giỏi k�nh cẩn viết lại một bản sạch sẽ để lưu truyền khắp nơi.

Bộ luận n�y tuy thịnh h�nh ở xứ Phần Tấn [63], nhưng chưa được lưu truyền đến Kinh đ�. Cho n�n, những vị thạc đức ở Trường An thường mong cầu c� được bộ luận n�y.

V�o năm Vĩnh Thuần thứ 2 (683), sa-m�n Th�ch Th�ng Hiền ở ch�a Ch� Tướng [64] v� cư sĩ ở Huyền Sảng ph�ng ch�a Huyền Đức đều nghi�n cứu kinh Hoa Nghi�m v� hết l�ng k�nh ngưỡng kinh n�y, n�n kết bạn đồng đến n�i Thanh Lương, đảnh lễ bồ-t�t Văn-th�. Nh�n đ�, đến ch�a Đồng Tử [65] ở Tinh Ch�u th� gặp được bộ luận n�y, c�c vị tha thiết n�i thỉnh, n�n được truyền trao. Vừa đem về đến Kinh đ�, vua quan đều ngạc nhi�n, liền cho sao ch�p để truyền b�.

6- GIẢNG GIẢI (Những vị Tăng giảng giải kinh Hoa Nghi�m)[66]:

6.1- Th�ch Ph�p Nghiệp ở Nam L�m, sống v�o đời Đ�ng Tấn (317-420):

Kh�ng r� Sư họ g�, thuở nhỏ đ� c� ch� si�u ph�m, tho�t ly trần thế. Đến tuổi ni�n thiếu, Sư xuất gia, phong c�ch cao đẹp, thọ học với nhiều thầy, n�n hiểu rộng, tư duy s�u, được người đương thời t�n trọng. Tuy Sư đ� xem tất cả kinh điển, nhưng thường cho l� chưa đủ để đạt đến nghĩa l� s�u xa.

Về sau, gặp sa-m�n Phật-đ�-bạt-đ�-la (359-429) người Ấn Độ, Sư liền thỉnh dịch kinh Hoa Nghi�m. Đ�ch th�n Sư ghi ch�p, lượng định nghĩa l�, kh�ng kể ng�y đ�m. Trải qua v�i năm, bỗng nhi�n Sư ngộ được yếu chỉ.

C� lần, Sư đến thăm người bạn, vị ấy bảo: �Ph�p tắc của Th�nh gi�o tại nơi đ�y!�. V� vậy, Sư đ� đ�ch th�n đọc bản Phạn, lại nỗ lực nghi�n cứu, t�m t�i học hỏi, cho n�n ng�y c�ng th�ng đạt nghĩa l�. Từ đ�, Sư xiển dương yếu chỉ s�u mầu của kinh Hoa Nghi�m, v� trở th�nh bậc thầy kiệt xuất. Mấy trăm vị Sa-m�n như Đ�m B�n... đều ngưỡng mộ hướng về phương Bắc, cung k�nh thọ nhận lời dạy cao qu�. V� vậy, ch�nh ph�p được lưu truyền l� bắt đầu từ Sư. V� Th�nh gi�o mới khai ph�t, n�n chưa thể tr�nh b�y chi tiết, chỉ n�u kh�i qu�t m� th�i.

Sư soạn bộ Chỉ Quy 2 quyển, hiện đang lưu h�nh ở đời. Sau kh�ng biết Sư vi�n tịch ở đ�u, c�c bậc ti�n hiền chỉ ghi sơ lược v�i n�t về đạo hạnh của Sư. Thật buồn thay!

6.2- Cầu-na-bạt-đ�-la ở ch�a Trung Hưng, tại Kinh đ�, sống v�o đời Tống (420-479):

Cầu-na-bạt-đ�-la (394-468) (H�n dịch l� C�ng Đức Hiền), người Trung Ấn Độ, vốn thuộc d�ng d�i B�-la-m�n, v� xiển dương gi�o ph�p Đại thừa, n�n người đời gọi l� Ma-ha Diễn.

Thuở nhỏ, Sư học tập uy�n b�c c�c luận về Ngũ minh, nghi�n cứu tinh tường thi�n văn, to�n học, y học, ch� thuật� Về sau, nhờ đọc v� hiểu được nghĩa l� của A-tỳ-đ�m Tạp T�m Luận, Sư c�ng tin s�u Phật ph�p, rồi cạo t�c xuất gia, chuy�n cần học tập. Đến khi thọ giới cụ t�c, Sư đ� tinh th�ng ba tạng Kinh, Luật, Luận. Chẳng bao l�u, Sư từ biệt vị thầy dạy ph�p Tiểu thừa v� theo học với vị thầy dạy ph�p Đại thừa.

Một h�m, vị Thầy thử Sư bằng c�ch bảo lấy h�m kinh đem ra, Sư liền lấy bộ Hoa Nghi�m d�ng l�n Thầy. Thầy vui mừng v� khen rằng: �Con c� duy�n rất lớn đối với gi�o ph�p Đại thừa�. Thế l�, Sư bắt đầu đọc tụng v� diễn giảng kinh n�y, kh�ng ai c� thể chất vấn được.

Chẳng bao l�u sau khi thọ giới Bồ-t�t, Sư cảm thấy c� duy�n với phương Đ�ng, n�n theo thuyền vượt biển. Giữa đường gặp nạn, Sư ra sức niệm danh hiệu mười phương chư Phật v� danh hiệu bồ-t�t Qu�n Thế �m. Cả thuyền đều được cứu tho�t. Nhờ t�m ch� th�nh của Sư n�n c� kỳ t�ch như thế.

V�o năm Nguy�n Gia thứ 12 (435), Sư đến Quảng Ch�u. Bấy giờ, Thứ sử Xa L�ng d�ng biểu l�n Tống Văn Đế (424-454), nh� vua sai sứ ra nghinh đ�n. Sư vừa đến Kinh đ�, vua sắc những vị danh tăng như Huệ Nghi�m, Huệ Qu�n đến thăm hỏi Sư ở T�n Đ�nh. Thấy vẻ tinh anh thanh tho�t của Sư, cả hai đều k�nh ngưỡng. Tuy c�c Ng�i nh�n việc phi�n dịch mới kết giao, nhưng rất vui mừng như gặp lại bạn ch� thiết. Ban đầu, Sư trụ ở ch�a K� Ho�n. Kh�ng bao l�u, Tống Văn Đế triệu thỉnh diện kiến, vua c�ng th�m kh�m phục.

Nh� th�ng t�i thạc học Nhan Di�n Chi ở Lang Da cũng cung k�nh đến thăm hỏi học đạo. Thế l� c�c danh sĩ xa gần ở Kinh đ� cũng tấp nập k�o về. Đại tướng qu�n Vương Nghĩa Khang ở B�nh Th�nh v� thừa tướng Vương Nghĩa Tuy�n ở Nam Tiếu đều t�n Sư l�m Thầy. Kh�ng bao l�u, ch�ng tăng thỉnh Sư dịch kinh. V� vậy, Sư v�n tập hơn 700 vị Sa-m�n Nghĩa học [67] dịch kinh Tạp A-h�m (50 quyển) tại ch�a K� Ho�n, kinh Đại Ph�p Cổ (2 quyển) tại ch�a Đ�ng An v� kinh Thắng Man (1 quyển) tại quận Đơn Dương. Tổng cộng hơn 100 quyển.

Về sau, Thừa tướng muốn thỉnh Sư giảng kinh Hoa Nghi�m, nhưng Sư tự nghĩ chưa th�ng tiếng H�n, cảm thấy hổ thẹn v� c�ng, n�n ng�y đ�m lễ b�i s�m hối, cầu bồ-t�t Qu�n Thế �m thầm cảm ứng. Đ�m nọ, Sư mộng thấy c� người mặc đồ trắng, lưng đeo kiếm, tay cầm một c�i đầu người, đi đến trước mặt Sư, hỏi:

- Sao Thầy buồn vậy?

Sư tr�nh b�y đầy đủ sự việc tr�n. Vị ấy bảo:

- Đừng buồn g� cả!

Vừa dứt lời, vị ấy r�t kiếm ch�m đứt đầu của Sư, thay v�o đầu mới, rồi bảo n� cử động, v� hỏi:

- C� đau kh�ng?

Sư đ�p:

- Kh�ng đau!

L�t sau, Sư tỉnh dậy, trong l�ng vui mừng kh�n tả v� đ� th�ng thạo tiếng H�n. Từ đ�, Tăng tục xa gần đều kh�m phục sự th�nh cảm của Sư, cầu thỉnh Sư giảng kinh. Sư b�n giảng kinh Hoa Nghi�m hơn mấy mươi lần.

Cuộc đời của Sư c� rất nhiều điều linh cảm, ở đ�y chỉ dẫn ra v�i việc: Cuối năm Nguy�n Gia (453), Thừa tướng thường thấy những điềm mộng qu�i dị, n�n đến thưa hỏi. Sư bảo: �Kinh đ� sắp c� loạn lạc�. Chưa đầy một năm, quả nhi�n, bọn phản loạn muốn so�n ng�i. Cho đến việc Thừa tướng c� �m mưu dấy binh, Sư đ� 3 lần can gi�n. Lần nọ, Hiếu Vũ Đế (454-465) ngước nh�n từ xa, Sư đ� biết trước � của vua [68]. Hoặc Sư cầm gậy tr�c nhảy xuống s�ng, bỗng c� một đứa b� đưa Sư v�o bờ. Hoặc Sư d�ng hương khấn nguyện dưới lầu, quỷ thần đều đi nơi kh�c [69]. Khi l�m triều th� vua quan k�nh ngưỡng, ở Điếu Đ�i th� cứu gi�p mu�n d�n [70].

Từ nhỏ đến cuối đời, tay Sư thường cầm b�nh hương, chưa c� l�c n�o tạm rời. Mỗi lần thọ trai xong, Sư thường lấy thức ăn dư ph�n ph�t cho chim ch�c. Chim quen dần n�n đến đậu tr�n tay Sư để ăn.

V�o th�ng Gi�ng năm Th�i Thủy thứ 4 (468), cảm thấy th�n kh�ng được khỏe, Sư c�o từ Tống Minh Đế (465-472) v� c�c quan. Ng�y l�m chung, Sư đứng tr�ng xa v� n�i rằng: �Thấy hoa trời v� tượng Phật, Bồ-t�t�; gần đến giờ Ngọ th� thị tịch, thọ 75 tuổi. Tống Minh Đế đau x�t v� ngần, ph�ng điếu rất trọng hậu. C�c quan dự tang lễ cũng buồn thương kh�n xiết.

6.3- Lặc-na-ma-đề ở Trung Ấn Độ, sống v�o đời Ngụy (386-534):

Lặc-na-ma-đề (H�n dịch l� Bảo �) người Trung Ấn Độ. Sư c� kiến thức s�u rộng, l� sự đều th�ng, tụng thuộc một ức b�i kệ (mỗi b�i kệ c� 32 chữ), rất giỏi Thiền học, c� ch� hoằng ph�p.

V�o năm Ch�nh Thủy thứ 5 (508) đời Bắc Ngụy (386-534), Sư đến Lạc Dương, c�ng ng�i Bồ-đề-lưu-chi [71] dịch c�c bộ luận như Thập Địa Kinh Luận, Ph�p Hoa Kinh Luận v.v�, tổng cộng 24 quyển. Sư vốn c� tư chất phi thường, huệ giải si�u việt, th�ng thạo tiếng H�n, thấu tỏ nghĩa l� uy�n �o. Tuy�n Vũ Đế (500-516) thường thỉnh Sư giảng kinh Hoa Nghi�m, Sư giải th�ch, khai ngộ cho mọi người, lu�n ph�t huy được � nghĩa s�u mầu.

Một h�m, Sư đang ở tr�n ph�p t�a, bỗng c� người tướng mạo như Th�i quan [72], cầm hốt v� lệnh, đến n�i rằng:

- Thi�n đế bảo t�i đến đ�y thỉnh Ph�p sư giảng kinh Hoa Nghi�m.

Sư đ�p:

- Nay ph�p hội n�y vẫn chưa ho�n m�n, đợi ta giảng xong sẽ v�ng lệnh đến. Tuy nhi�n, chỉ một m�nh ta đ�u thể l�m cho ph�p sự th�nh tựu được, m� cần phải c� Đ� giảng [73] thi�u hương [74], Duy-na [75] xướng tụng; n�n thỉnh ngay h�m nay.

Sứ giả theo như lời Sư dạy, chư Tăng trong ph�p hội đều thấy r�.

Sau đ�, ph�p sự sắp ho�n m�n, lại thấy Sứ giả ấy đến n�i:

- V�ng lệnh Thi�n đế n�n t�i xuống đ�y nghinh đ�n Ng�i.

Sư mĩm cười, vui vẻ n�i lời từ biệt với đại ch�ng. Vừa dứt lời, Sư an nhi�n thị tịch ngay tại ph�p t�a. C�c vị Tăng như Đ� giảng, Duy-na v.v� cũng đồng thời thị tịch. Cả nước nghe thấy thế, đều cho l� lạ.

6.4- Th�ch Tr� Cự ở Bắc Đ�i, sống v�o đời Ngụy (386-534)[76]:

Sư họ Lưu, xuất gia từ thuở nhỏ, thờ ng�i Đ�m V� Tối [77] l�m Thầy. Sư c� tư chất th�ng minh, học vấn uy�n b�c. L�c đầu, Sư đọc kinh Hoa Nghi�m đến mấy mươi lần, nhưng vẫn kh�ng hiểu được nghĩa l�, trong l�ng v� c�ng buồn b�, n�n ng�y đ�m t�m c�ng ch� th�nh khẩn thiết.

Một đ�m, Sư mộng thấy bồ-t�t Phổ Hiền cưỡi voi trắng, ph�ng �nh s�ng. đến bảo Sư rằng:

- �ng theo ta đi về phương Nam, ta sẽ cho �ng thuốc uống để hiểu r� yếu chỉ kinh văn.

Tỉnh mộng, Sư n�i điều n�y với những người c�ng ch� hướng, nhưng tiếc l� qu�n hỏi phương Nam ở đ�u. Những người c�ng ch� hướng n�i:

- Bậc Th�nh đ� chỉ đi về phương Nam, cứ n�n v�ng mệnh, lo g� kh�ng đến được?

Sư liền khăn g�i l�n đường. Đi được ba ng�y, Sư gặp một ao nước trong xanh, b�n trong c� c�y xương bồ [78], c�nh l� to lớn, l�ng rất vui mừng. Đ�o l�n th� thấy rễ quấn quanh đến mấy thước [79], bằng bầu xe. Bất chợt Sư nghĩ rằng, đ� l� thuốc của bậc Th�nh trao cho, liền lấy uống. Mấy ng�y sau, Sư trở n�n th�ng minh hơn trước, những điều uẩn kh�c l�u nay chợt s�ng tỏ, m� � th� si�u ph�m nhập Th�nh, thật l� vượt hẳn bậc Ti�n hiền.

Từ đ�, Sư đi khắp nơi giảng kinh Hoa Nghi�m hơn 50 lần v� soạn ch� sớ 10 quyển. Về sau, Sư thị tịch ở Bắc Đ�i, thọ 70 tuổi.

6.5- Th�ch Huệ Quang (468-537) ở ch�a Đại Gi�c, Nghiệp Hạ, sống v�o đời Tề (479-502)[80]:

Sư họ Dương, người Trường L�, Định Ch�u (H� Bắc), Năm 13 tuổi, Sư theo cha đến Lạc Dương. Ng�y mồng 8 th�ng 4, Sư đến lễ ng�i Phật-đ�-phiến-đa [81] xin thọ Tam quy. Ng�i Phật-đ� lấy l�m lạ về �nh mắt s�ng rực của Sư, rồi thầm nghĩ: �Đ�y hẳn l� người c� kh� tiết đặc biệt�, n�n cố mời Sư ở lại. Sau đ�, Ng�i bảo Sư tụng kinh, Sư cầm l�n xem v� cảm thấy như đ� từng học từ trước, n�n th�ng hiểu nghĩa l� s�u xa, thấu suốt yếu chỉ vi diệu.

Đến cuối Hạ, sau khi được ng�i Phật-đ� độ cho xuất gia, Sư thuyết giảng những kinh luật đ� học cho mọi người nghe, ng�n từ đ� trong s�ng, nghĩa l� lại th�ng suốt, n�n người đương thời gọi Sư l� �Th�nh Sa-di�. Đối với những vật dụng c� được, Sư đều đem ban ph�t cho mọi người; kh�ng động t�m tới những lời khen ch�, khiến mọi người c�ng trọng kh� độ cao xa của Sư.

Ng�i Phật-đ� n�i: �Sa-di n�y chẳng phải l� người tầm thường. Nếu thọ Đại giới, trước hết n�n cho nghe Luật, bởi v� Luật l� nền tảng của tr� huệ, nếu kh�ng th� tr� huệ kh�ng khai ph�t�. Do đ�, Sư được học tập luật hạnh. Đến khi thọ giới Cụ t�c, Sư đ� nghe nhiều, hiểu rộng v� nghi�m tr� Giới luật. Gần được 4 Hạ, Sư giảng luật Ma-ha Tăng-kỳ v� từ đ� chỉ theo nghiệp b�t nghi�n, ghi lại những điều đ� nghe, đồng thời d�ng � để lượng định, đối chiếu v� giải th�ch.

Một h�m, ng�i Phật-đ� �m thầm xem văn Sư viết, rồi gọi Sư v�o, bảo rằng: �Ta độ �ng l� mong truyền Th�nh quả. Sao cứ khư khư chỉ chạy theo ng�n ngữ thế gian? �ng chỉ c� thể l�m một bậc Ph�p sư cao minh, chứ đạo quả �ng kh�ng c� phần�.

Gặp l�c ng�i Phật-đ�-phiến-đa v� Lặc-na-ma-đề vừa mới dịch kinh Thập Địa, Sư xem cả 2 bản dịch n�y v� ph�n chương, giải th�ch; cho n�n, c�ng của Sư l� lớn nhất. Sư c�n soạn sớ cho bộ luật Tứ Phần v� n�u r� chỉ th�, nhờ đ� Luật t�ng cũng được hưng thịnh. Về sau, Sư nghe kinh Hoa Nghi�m, tuy đ� tỏ ngộ được yếu chỉ s�u xa, nhưng vẫn nghiền ngẫm những chỗ tinh vi, nhiều phen tư duy khảo x�t. Sau khi trải qua nhiều gian kh�, truy tầm dấu vết, nghiền ngẫm những điều ẩn k�n, Sư đ� thấu r� nghĩa l� uy�n �o v� trở th�nh bậc thầy t�i giỏi.

Sư thường giảng dạy kinh Hoa Nghi�m v� cho rằng: �Căn bản của Ch�nh ph�p kh�ng c� kinh n�o hơn kinh n�y. Nếu ai thuyết giảng kinh n�y th� phải cung k�nh; mỗi lần giảng th� th�n t�m phải thanh tịnh, cho đến th�nh ch�ng cũng như vậy, phải cởi gi�y d�p để dưới thềm. Mỗi người cần phải trang nghi�m hương hoa, chắp tay cung k�nh, tỏ l�ng t�n trọng ph�p, bởi v� ng�n năm kh� gặp vậy�.

Đối với việc ph�n gi�o, Sư ph�n định gi�o ph�p của Đức Phật ra l�m ba gi�o: Đốn, Tiệm, Vi�n [82] v� l� người đầu ti�n xếp kinh Hoa Nghi�m v�o Vi�n gi�o. Sư c�n ch� sớ yếu chỉ s�u xa của c�c kinh như Niết-b�n, Duy-ma, Thập Địa, Địa Tr� được người đương thời k�nh trọng. C�c danh hiền đời Tề như quan Tư đồ Cao T�n, T�o bộc xạ Cao Long Chi, cho đến quan Tư M� Lệnh Hồ Tử Nhu v.v� đều k�nh Sư như bậc Th�nh.

C� lần trời hạn h�n, người d�n đến thỉnh Sư. Sư liền đến b�n ao ở Tung Nhạc [83] thắp hương cầu mưa. Chẳng bao l�u, trời mưa như tr�t nước, tr�n ngập khắp nơi, d�n ch�ng đều được lợi �ch. Đ� l� nhờ sự th�nh cảm của Sư n�n mới ứng hiện mầu nhiệm như thế.

Cuối thời Bắc Ngụy, Sư nhận chức Quốc Tăng Đ� ở Kinh đ�, kh�ng bao l�u chuyển sang chức Quốc Thống, n�n được gọi l� Quang Thống Luật sư.

Mấy ng�y trước khi vi�n tịch, Sư đi xe đến nh� T�o bộc xạ. Sư vừa ra khỏi cổng ch�a, th� n�c nh� tự nhi�n sụp đổ. C� lần, Sư ngồi luận b�n c�ng việc, bỗng nhi�n c� một h�n đ� rơi trước ngọn b�t, nh�n theo th� kh�ng biết từ đ�u, mới biết đ�y ch�nh l� tướng thị tịch. Từ đ�, Sư ph�t bệnh, hơn 40 ng�y sau, Sư an nhi�n thị tịch tại ch�a Đại Gi�c ở Nghiệp Th�nh, hưởng thọ 70 tuổi.

Trước đ�y, Sư thường nguyện sanh về c�i Phật, nhưng kh�ng x�c định c�i n�o. Khi sắp tịch, nh�n thấy Thi�n ch�ng xuống nghinh đ�n, Sư mới nguyện sanh về c�i An Dưỡng [84]. Liền đ�, c�c vị H�a Phật trong c�i Tịnh hiện đầy hư kh�ng, Sư thưa: �C�i mong chư Phật nhiếp thọ cho con được toại nguyện�. Chỉ trong khoảng khảy m�ng tay, Sư thị tịch.

Sư soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ 4 quyển, đồng thời trước t�c Huyền T�ng Luận, Đại Thừa Nghĩa Luật, Nh�n Vương Thất Giới v� Tăng chế [85] gồm 18 điều, nghĩa l� trong s�ng, được người đương thời xem trọng.

6.6- Th�ch Tăng Phạm (476-555) ở ch�a Đại Gi�c, Nghiệp Hạ, sống v�o đời Bắc Tề (550-577):

Sư họ L�, người B�nh Hương (H� Bắc). Thuở nhỏ, Sư từng học th�ng c�c s�ch, n�n được người đương thời gọi l� Kho s�ch [86].

Năm 23 tuổi, Sư th�ng hiểu Lưu Lược [87], lại tinh th�ng đến cả Thất diệu [88], Cửu chương [89], thi�n văn, ch� thuật, n�n thường c� hơn ng�n người theo học. D� tuổi thanh xu�n, nhưng Sư kh�ng nghĩ đến việc lập gia đ�nh, m� chỉ để t�m v�o Phật ph�p, từng đốt ng�n tay để c�ng dường.

Năm 29 tuổi, vừa mới nghe giảng kinh Niết-b�n, Sư đ� biết kinh Phật rất s�u k�n. V� vậy, Sư đến lễ ng�i Tăng Thỉ ở Nghiệp Th�nh xin xuất gia. Đầu ti�n, Sư học kinh Niết-b�n, mong thấu triệt nghĩa l� của kinh. Sau đ�, Sư học kinh Ph�p Hoa, Hoa Nghi�m nơi ng�i Hiến C�ng ở Lạc Dương, lại học Luật nơi ng�i Huệ Quang, l�nh hội được nhiều điều mới lạ. Sau một thời gian, Sư bắt đầu du phương gi�o h�a, đem lại nhiều lợi �ch an vui cho người d�n v�ng Tề, Ngụy. Mỗi lần Sư thuyết ph�p, th�nh ch�ng c� hơn ng�n người.

Thứ sử Giao Ch�u Đỗ Bật đến ch�a Hiện Nghĩa ở Nghiệp Hạ [90] thỉnh Sư giảng kinh Hoa Nghi�m v�o m�a Đ�ng. Sư giảng đến phần Địa thứ 6, bỗng c� một con chim Nhạn từ ph�a Đ�ng của th�p bay v�o giảng đường, đậu đối diện với ph�p t�a, nằm y�n nghe ph�p. Sư giảng xong, n� từ từ bay ra theo ph�a T�y của th�p, rồi biến mất. H�m kh�c, v�o m�a Hạ, Sư cũng giảng kinh Hoa Nghi�m ở tại ch�a n�y, c� một con chim sẻ bay đến ph�a T�y Nam ph�p t�a, nằm y�n nghe ph�p suốt 3 th�ng Hạ. C� lần, Sư giảng kinh Hoa Nghi�m ở Tế Ch�u, cũng c� một con chim bay đến nghe ph�p. Sư giảng xong, n� liền bay đi. Đ�y l� những điềm l�nh cảm ứng đến lo�i vật. Nếu kh�ng phải l� đạo nhuần thấm đến c�i u minh th� l�m sao như thế?

Một lần kh�c, Sư đang giảng kinh Hoa Nghi�m, c� vị tăng hủy b�ng rằng: �Kiệt-đẩu [91]! �ng m� biết g�?� Ngay đ�m ấy, c� vị thần cầm roi đ�nh vị tăng chết đi sống lại mấy lần. Những người chứng kiến cảnh đ� v� c�ng k�nh sợ.

Lần nọ, Sư nghỉ đ�m tại một ng�i ch�a kh�c đ�ng v�o ng�y Bố-t�t. C� vị tăng l�n ph�p t�a muốn Thụ nghĩa [92], n�i rằng: �Lập nghĩa, luận b�n về ph�p tướng để l�nh hội s�u xa ng�n gi�o của Phật, cần g� phải thuyết giới v� tăng đ� thường nghe�. Vừa dứt lời, bỗng c� vị thần th�n cao hơn một trượng [93], tướng mạo rất uy dũng, đến trước ph�p t�a hỏi vị Thụ nghĩa: �Nay l� ng�y g�?� Đ�p: �L� ng�y Bố-t�t�. Vị thần liền lấy tay k�o vị tăng xuống t�a, ng� nh�o sắp chết. Kế đ�, thần hỏi một vị Thượng t�a kh�c v� cũng giống như trước. Từ đ�, Sư nỗ lực nghi�m tr� việc Bố-t�t cho đến trọn đời, d� l� việc tăng hay việc ri�ng, Sư đều kh�ng gửi dục [94], cho đến bị bệnh nặng cũng ngồi xe đi đến trong tăng để nghe giới.

Những ng�y sắp vi�n tịch, Sư thỉnh tượng Phật v�o ph�ng, ch� th�nh lễ lạy s�m hối những nghiệp nh�n đ� tạo trước đ�y. V�o đ�ng giờ Ngọ, ng�y 2 th�ng 3 năm Thi�n Bảo thứ 6 (555), sau khi dặn d� đệ tử, Sư thị tịch tại ch�a Đại Gi�c ở ph�a Đ�ng đất Nghiệp Hạ, hưởng thọ 80 tuổi.

L�c đầu, Sư theo Nho học. Sau đ�, Sư bỏ Nho theo Phật, ng�y c�ng k�nh tin Phật ph�p, lắng niệm nơi Thiền m�n, xa l�a những điều đ� học, lời n�i kh�ng đề cập đến danh lợi, sắc mặt kh�ng lộ n�t vui buồn. Sư lu�n chuy�n t�m đến kinh Hoa Nghi�m để l�m phước nghiệp cho đời sau; đ�m đến, lạy 1000 vị Phật để l�m tư lương cho đời n�y. Cuối đời, tuổi t�c đ� cao, sức khoẻ yếu dần, nhưng Sư vẫn giữ đủ ng�y đ�m 6 thời t�m th�nh lễ Phật. Những bậc anh t�i từ xưa đến nay �t ai b� kịp.

Sư soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ 5 quyển v� soạn ch� sớ c�c kinh Thập Địa, Địa Tr�, Duy-ma, Thắng Man.

6.7- Th�ch Đ�m Diễn ở Trị Ch�u, sống v�o đời Bắc Tề (550-577):

Sư họ Hạ Hầu, người ch�u Nam Duyện, l�c mới sanh ra, răng đ� mọc đầy đủ. Năm 7 tuổi đi học, Sư th�ng minh xuất ch�ng. Năm 18 tuổi, Sư đỗ T� t�i.

Khi gặp ph�p hội của ng�i Huệ Quang, Sư xin thọ Tam quy Ngũ giới. Năm 23 tuổi, Sư đảnh lễ ng�i Huệ Quang xin xuất gia v� được Ng�i cho thọ Đại giới. Từ đ�, Sư miệt m�i nghi�n cứu kinh điển đến nỗi qu�n ăn bỏ ngủ. Tuy nhi�n, đối với yếu chỉ của Tạng gi�o, Sư c�n c� chỗ nghi ngờ, n�n thường tham vấn c�c bậc thạc học, nhưng kh�ng ai th�ng đạt. Sư b�n xem đọc Tạng gi�o, soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ 7 quyển v� giảng dạy li�n tục để trợ gi�p việc nghi�n cứu diệu l�. Sư thuyết giảng rất h�ng hồn, lời lẽ trong s�ng, ng�n từ khế hợp căn cơ th�nh ch�ng đương thời. Sư du h�a thuyết ph�p khắp c�c v�ng Tề, Trịnh, Y�n, Triệu. C� hơn 1000 vị Tăng nghĩa học thường theo Sư nghe ph�p v� gần 500 vị cư sĩ theo Sư xuất gia.

Triệu Quận Vương Cao Nguy�n Hải, thứ sử Giao Ch�u Đỗ Bật, ho�ng th�n quốc th�ch v� c�c trọng thần triều Tề đều hết l�ng k�nh trọng Sư. Bộc xạ Tổ Hiếu Trưng t�u l�n vua cho Sư l�m chức Quốc Tăng Đ� để điều h�a việc đạo, hầu kh�ng mất đi cương yếu Phật ph�p.

V�o ng�y 18 th�ng 3 năm Khai Ho�ng thứ 1 (581), bỗng nhi�n Sư bảo thị giả: �V� thường đến rồi!� Bấy giờ, Sư nhất t�m niệm danh hiệu Phật Di-lặc. Tiếng niệm Phật v� hơi thở bặt dứt đ�ng v�o giờ Ngọ. Sư hưởng thọ 79 tuổi. C�c vị tăng đứng hầu hai b�n đều thấy n�t mặt của Sư rất vui tươi.

Khi Sư c�n sanh tiền, việc cứu tế ch�ng sanh th� ưu ti�n cho người ngh�o h�n, bệnh tật; việc truyền trao gi�o ph�p th� lấy việc hợp cơ l�m đầu. Hễ thấy kinh s�ch hay tượng Phật, Bồ-t�t, Sư liền d�ng lễ thỉnh đưa. Giữa đường gặp người ngh�o khổ, Sư thương x�t đến rơi lệ. Sư thường th�ch nghe giới. Đối với những vật tanh h�i, cay nồng, Sư chẳng th�m nh�n tới. Mỗi lần muốn hạ phong, Sư bước ra ngo�i để giữ tinh sạch cho ph�ng tăng.

Trước khi Sư thị tịch, c� người mộng thấy sư Đ�m Diễn mặc �o đỏ, b�i t�c, t�c mai phủ xuống ngang lưng, c�n 2 đồng tử đang hầu bay l�n hư kh�ng, rồi biến mất ở ph�a T�y Bắc. Chỉ trong khoảnh khắc, Sư thị tịch. Bấy giờ, mọi người cho rằng, đ� l� h�nh trạng B�-sa-b�-đ� Dạ thi�n [95], vị Thiện tri thức [96] thứ 32 trong kinh Hoa Nghi�m m� đồng tử Thiện T�i [97] tham vấn.

6.8- Th�ch Linh Dụ (518-605) ở ch�a Diễn Kh�ng, Tương Ch�u, sống v�o đời T�y (581-618):

Sư họ Triệu, người Kh�c Dương, Cự Lộc, Định Ch�u, Trung Quốc. Khi tuổi c�n nhỏ, mỗi lần thấy h�nh tượng Sa-m�n, Sư đ� biết tỏ l�ng cung k�nh; mỗi khi nghe tiếng k�u của con vật bị giết, Sư x�t xa, buồn b�, lộ vẻ kh�ng vui.

Năm 6 tuổi, Sư theo mẹ đến ch�a thọ Tam quy Ngũ giới, người cha dứt kho�t kh�ng cho, nhưng Sư quyết kh�ng bỏ ch� nguyện n�y. Năm 7 tuổi, Sư xin cha xuất gia. V� thương con, n�n cha chưa cho ph�p. Sư than: �Bảy tuổi m� kh�ng được xuất gia, th� hoại cả một đời�. Sư b�n t�m Thầy học đạo, việc học ng�y c�ng tiến bộ.

Năm 15 tuổi, cha mất, Sư dốc l�ng cư tang, trải cỏ l�m giường, lấy đất l�m gối, chẳng nghĩ đến th�n, đến nỗi yếu gầy, phải chống gậy mới đứng được. Khi m�n tang cha, Sư �m thầm đến lễ thiền sư Bảo ở ch�a Ứng Gi�c - Triệu Quận, cầu xin xuất gia. Nh�n thấy thần th�i của Sư, thiền sư Bảo từ chối, n�i rằng: �Ta chỉ l� trợ duy�n cho �ng, chứ kh�ng phải l� thầy của �ng. �ng n�n đến nơi tốt hơn�. Sư liền đến Định Ch�u thọ giới Cụ t�c, tụng thuộc 2 bộ luật Tứ Phần v� Ma-ha Tăng-kỳ, rồi tự viết lại. Trong v�ng 8 ng�y, Sư đ� viết v� tụng xong 2 bộ Luật n�y.

Sau đ�, Sư đi về ph�a Nam, đến v�ng Chương Phũ [98], học luật Tứ Phần nơi ng�i Ẩn C�ng, nghe giảng kinh Thập Địa nơi ng�i Bằng C�ng; sớm tối �m thầm nghi�n cứu, Sư đ� ph�t hiện những � kỳ diệu, ph�n t�ch những nghĩa mới lạ, đều gom ch�p đầy đủ. Đối với Niết-b�n, Địa Luận, Sư t�m hiểu s�u rộng những bộ luận giải xưa, rồi đối chiếu nghi�n cứu, đưa ra những điều mới lạ. Ri�ng bộ Đại Tập, B�t-nh�, Sư tự nghiền ngẫm m� liễu đạt, kh�ng cần Thầy chỉ dạy. Sư cũng học luận Th�nh Thật v� đều thấu suốt yếu chỉ.

Được 12 Hạ, Sư bắt đầu giảng thuyết ở v�ng Nghiệp Kinh, danh tiếng đ� vang khắp, tr�nh b�y chỉ th� lại mới lạ, khiến th�nh ch�ng đều xin quy y v� t�n Sư l� Dụ Bồ-t�t. Mọi người đều theo Sư thọ giới Bồ-t�t, từ đ� giới ph�p Đại thừa được lưu truyền rộng r�i. Sư rất lưu t�m đến bộ kinh Hoa Nghi�m, n�n nghi�n cứu c�ng tận chỉ th� kinh n�y, v� được người đương thời gọi l� �Lệnh gia�[99].

Gặp l�c Ho�ng hậu nước Tề bị bệnh, muốn nghe kinh Hoa Nghi�m, Chi�u huyền thống [100] cử Sư đảm đương. Bấy giờ, c� một con g� trống thường theo ch�ng nghe ph�p. Buổi giảng vừa xong, n� liền g�y to một tiếng, rồi bay l�n cao, đậu tr�n ngọn c�y ở ph�a T�y Nam, qua một đ�m rồi chết. Kh�ng bao l�u, Ho�ng hậu l�nh bệnh. Đ�y cũng l� do sự th�nh cảm m� c� linh ứng như thế. Nh�n đ�, triều đ�nh d�ng c�ng cho Sư 300 chiếc ca-sa, Sư nhận rồi đem ph�n ph�t cho ch�ng tăng.

An Đ�ng Vương L�u Duệ nước Tề rất trọng chư tăng. C� lần đến trước Sư, tự nhi�n �ng hoảng sợ đến to�t mồ h�i. Sau hỏi ra mới biết đ� l� do kh� độ đặc biệt của Sư. Từ đ�, �ng thờ Sư l�m thầy truyền giới. L�c Sư đến ng�i ch�a tr�n Bảo sơn, L�u Duệ l�m th� chủ, đ� dốc hết tiền của để c�ng dường. Đức hạnh s�u d�y của Sư đ� cảm đến mọi người như thế.

Đến l�c nh� Chu diệt nh� Tề [101], Phật gi�o v� Nho gi�o đều bị hủy diệt, n�n Sư đ� lẫn m�nh v�o thế tục, th�n mặc �o vải th�, đầu đội mũ gai, giống như để tang cha mẹ, một l�ng cầu nguyện Phật ph�p hưng thịnh như l�c trước, th� Sư mới trở lại h�nh thức tu sĩ. Bấy giờ, Sư hướng dẫn hơn 20 vị đồng học v�o c�c th�n x�m vắng vẻ, ng�y đọc s�ch đời, đ�m b�n Phật l�.

Đến đời T�y, gi�o ph�p lại hưng thịnh, Sư tiếp tục xiển dương Phật ph�p. Đức hạnh của Sư toả s�ng, n�n Văn Đế hỏi c�c bậc anh h�o, đều n�i rằng: �Đức độ của ph�p sư Dụ cao v�i vọi�. Nh�n đ�, vua hạ chiếu rằng: �K�nh vấn an ph�p sư Linh Dụ ở ch�a Đại Từ, Tương Ch�u. Trẫm rất t�n trọng v� hết l�ng quy hướng Tam bảo, mong Ph�p sư xiển dương Đại thừa, giữ g�n ch�nh ph�p. Ph�p sư phạm hạnh thanh cao, uy�n b�c nghĩa l�, hoằng dương Th�nh gi�o, dẫn dắt kẻ m� mờ. Đạo tục đều k�nh ngưỡng, mong l�m ruộng phước. Cả nước đều ngưỡng mộ, bốn phương k�o về. V� vậy, từ xa k�nh thỉnh Ph�p sư c�ng tạo c�ng đức, n�n hiểu � trẫm, sớm v�o Kinh đ��.

L�c v�o Trường An, Sư đ� 74 tuổi, vua sai sứ đến thăm hỏi v� mời Sư ở lại ch�a Hưng Thiện. Vua lại hạ chiếu cho quan, triệu tập c�c Cao tăng chọn người l�m Quốc thống. Tất cả đều suy cử Sư, nhưng Sư một mực từ chối, quyết kh�ng thay đổi, rồi d�ng biểu từ chức v� xin trở về, nh� vua chấp thuận. Sau đ�, Bộc xạ Cao Dĩnh� d�ng sớ thỉnh Sư lưu lại, vua liền hạ chiếu. Sư n�i: �L� vua của một nước kh�ng n�n n�i hai lời. Nay Bệ hạ lại mời t�i, theo l� thật kh�ng thỏa đ�ng�. Thế rồi, Sư n�i với đệ tử: �Từ l�u, ta đ� c� thệ nguyện kh�ng th�n gần vua quan ho�ng tộc, v� ở gần th� họ khinh chư tăng, xem thường gi�o ph�p; nhưng ở xa th� tất cả đều cung k�nh hướng về. V� vậy, ta rất đắn đo, chưa định được �.

Kh�ng l�u sau, vua ban chiếu lần thứ 3, cố mời Sư ở lại, nhưng Sư vẫn giữ vững � định ban đầu. Vua bảo T� Uy: �Trẫm biết ph�p sư Linh Dụ t�nh t�nh cương trực, l� người tự tại, thật kh�ng thể khuất phục được ch� tiết của Ng�i�. Vua b�n sắc c�c quan, như Tả bộc xạ Cao Dĩnh, Hữu bộc xạ T� Uy� đến ch�a tuy�n đọc Th�nh chỉ, thay vua thọ giới v� s�m hối, lại d�ng c�ng 300 bộ y bằng gấm lụa, đồng thời trợ gi�p việc tu sửa ch�a. Vua ban bảng hiệu ch�a l� �Linh Tuyền tự�.

Khi Sư trở về qu� hương, nh� vua nhiều lần ban chiếu thăm hỏi. Sau đ�, ở v�ng Nghiệp Hạ c� lời truyền Sư sắp thị tịch, n�n mọi người đều v�n tập xin quy y, thọ giới, lại hỏi khắp th� kh�ng biết lời truyền từ đ�u. Nhưng Sư cũng tin l� phước mạng sắp hết; do đ�, chỉ dạy cho họ điều �c, điều thiện; đồng thời s�ch tấn c�c đệ tử n�n gắng tu h�nh.

Đến ng�y thứ 7, nhằm ng�y 22 th�ng Gi�ng năm Đại Nghiệp thứ 1 (605), tại ch�a Diễn Kh�ng, Sư cầm b�t viết 2 b�i thơ �Buồn một đời ch�ng qua�[102] v� �Buồn vĩnh biệt�[103]. Đến canh 3, bỗng c� m�i thơm lạ bay khắp ph�ng, mọi người đều kinh ngạc. Sư lắng t�m niệm danh hiệu Phật li�n tục cho đến s�ng th� thị tịch, hưởng thọ 88 tuổi. Mọi người buồn thương, l�m chấn động cả v�ng n�i ấy. C�c đệ tử an t�ng Sư b�n cạnh ch�a Linh Tuyền ở Bảo Sơn, v� x�y th�p t�n thờ.

L�c sanh tiền, Sư lu�n giữ m�nh trong sạch, ch� kh� ng�t trời, đức hạnh cao v�t, mọi h�nh động đều l� m� phạm cho người. Một h�m, mẹ bệnh nặng, Sư trở về thăm. Tr�n đường đi, nghe tin mẹ đ� mất v� việc an t�ng đ� xong, Sư liền quay trở về ch�a, chuy�n t�m hoằng đạo, dứt bỏ t�nh th�n.

C� lần, Sư đến nơi nọ giảng ph�p, gần được một nửa, chợt thấy vị Giảng chủ vẫn đang chăm b�n vườn hẹ, Sư bảo:

- Việc hoằng ph�p đầu ti�n l� dứt trừ nguồn gốc tội lỗi; nếu nghiệp �c chưa trừ, th� Phật đạo l�m sao th�nh tựu; buổi giảng kh�ng thể tiếp tục, n�n giải t�n.

N�i xong, Sư đắp y, cầm t�ch trượng từ biệt ra đi. Vị Giảng chủ n�i:

- Ph�p sư cứ tiếp tục, việc n�y dễ giải quyết th�i.

Vừa dứt lời, vị Giảng chủ liền mượn chiếc c�y của người trong x�m, c�ng một l�c c�y sạch 40 mẫu [104] hẹ. Điều n�y c� thể n�i rằng: Theo lời dạy m� l�m.

Lần nọ, trong giảng hội, c�c vị Đại đức tụ tập n�i chuyện, cười đ�a. Khi Sư bước l�n ph�p t�a th� tất cả đều im lặng, rất mực cung k�nh. L�c Sư xuống ph�p to�, Ni ch�ng cũng kh�ng d�m đối diện thưa hỏi.

Sư t�nh kh� cương trực, dứt kho�t, ăn mặc giản dị. D� người gi�u sang hay kẻ thấp h�n, Sư đều đối xử như nhau, đến đi t�y họ, chưa từng đưa đ�n. Cho n�n, người d�n đất Nghiệp Hạ thường n�i: �Ph�p sư Đ�m Diễn hạ m�nh trước Tăng ch�ng, kh�ng hạ m�nh trước người đời; c�n ph�p sư Linh Dụ hạ m�nh trước cả Tăng v� tục�.

Sư đối đ�p kh�ng cần suy nghĩ, lời n�i ra đều trở th�nh luận. Suốt cuộc đời, Sư đều thể hiện trọn vẹn cả bi v� k�nh trong bố th�; ph�n ph�t 1000 chiếc ca-sa cho ch�ng tăng, cấp ph�t thuốc men cho nhiều người bệnh. Hễ c� thức ăn ngon, Sư c�ng cho ch�ng tăng trước. Sư sống h�a đồng với đại ch�ng, kh�ng cất ri�ng bất cứ vật g�. L�c truyền dạy cho người, mặt đều hướng về phương T�y.

Cả một đời, Sư kh�ng bao giờ khạc nhổ. Sư l�m kh�ng chọn việc, n�i kh�ng trau chuốc lời. Răn dạy người v� vật, Sư kh�ng bao giờ la rầy đ�nh đập, cho đến chỉ bảo trẻ em, răn dạy đệ tử, Sư đều tự xưng t�n m�nh v� gọi họ l� �Nh�n giả�, lời lẽ �n cần tha thiết khiến người nghe phải rơi lệ. Nếu người n�o lời n�i tr�i với việc l�m, th� kh�ng cho ở chung; c�n kh�ng giữ đ�ng luật, th� ph�p ch�a chẳng dung chứa.

Sư nguyện kh�ng truyền giới cho người nữ v� Ni ch�ng, cũng kh�ng cho họ bước v�o ph�ng m�nh. Đ�y l� khu�n ph�p rộng lược để răn dạy người sau. H�a thượng đ�n đầu truyền giới Cụ t�c cho Sa-di phải đầy đủ đức độ, Sư cho l� rất kh�, n�n suốt đời kh�ng l�m; c�n những việc kh�c, Sư đều đảm nhận v� l�m việc với ch�ng rất đ�ng giờ. Chỉ l�c truyền giới Bồ-t�t th� mới đầy đủ 7 ch�ng; hoặc khi giảng ph�p, Sư mới cho ph�p người nữ v�o ch�a, m� phải v�o sau, ra trước, đi thẳng về, kh�ng được ở lại, l�m cho ph�p hội trang nghi�m thanh tịnh, tiếng Sư vang khắp thi�n hạ.

Sư kh�ng cho Sa-di l�m thị giả. Th�n mặc vải th�, kh�ng d�ng gấm lụa. Quần d�i th� c�ch g�t ch�n 4 ng�n tay. Tay �o chỉ d�i đến khuỷu tay, Tăng-k�-chi [105] chỉ đến cẳng ch�n m� th�i. Nếu thấy y may qu� mức quy định, th� sai ch�ng cắt bớt. Cho n�n, y phục của Tăng phải đ�ng k�ch cở. C�n c�c vật dụng như chăn nệm bằng dạ, da hảo hạng, tiền bạc, ch�u b�u� đều kh�ng được đem v�o ph�ng. Tăng-k�-chi v� y năm điều đắp hằng ng�y đều may bằng vải th�. Nếu c� người d�ng c�ng lụa tốt, Sư đều ph�n ph�t cho người, c�n những y kh�c chỉ d�ng những vải cũ r�ch m� th�i.

Năm 30 tuổi, Sư đ� bắt đầu trước t�c. Sư soạn Hoa Nghi�m Sớ v� Chỉ Quy gồm c� 9 quyển; ngo�i ra c�n c� c�c bộ Chương sớ, Truyện k�� tổng cộng hơn 100 quyển, hiện đang lưu h�nh ở đời. Từ khi gi�o ph�p lưu truyền sang Trung Quốc, nghi thức gi�o h�a c� kh�c, nhưng chỉ c� ph�p sư Linh Dụ l� người đ� lập gi�o v� thực h�nh tạo được niềm tin m�i m�i về sau.

6.9- Th�ch Huệ Tạng (522-605) ở ch�a Kh�ng Qu�n, T�y Kinh, sống v�o đời T�y (581-618):

Sư họ H�c, người B�nh C�t, nước Triệu, xuất gia năm 11 tuổi. Khi chưa thọ giới Cụ t�c, Sư đ� giảng kinh Niết-b�n. Sau nghe giảng c�c kinh luận như luận Đại Tr� Độ, kinh Thập Địa, Hoa Nghi�m, B�t-nh�, Sư đều th�ng suốt nghĩa l�, ai cũng kh�m phục.

Năm 40 tuổi, Sư ẩn cư ở Thước Sơn, sống đời gian khổ, gối đầu tr�n đ�, uống nước dưới khe, lắng t�m nơi yếu chỉ s�u mầu. Sư từng nghi�n cứu c�c kinh điển, nhưng lấy kinh Hoa Nghi�m l�m căn bản. Tuy đ� thấu suốt yếu chỉ s�u xa, Sư vẫn khi�m hạ, tự cho m�nh c�n thấp k�m, n�n khẩn cầu bậc Th�nh trợ gi�p chỉ b�y chỗ đ�ng sai. Ngay đ�m đ�, sự linh cảm ứng hiện. Sư nghe trong hư kh�ng c� tiếng bảo rằng: �Đ�ng thế, đ�ng thế!� Nh�n đ�, Sư soạn nghĩa sớ, đ�ch th�n xiển dương kinh gi�o, những người đến Sư học đều khen ngợi.

Vũ Th�nh Đế nh� Tề hạ chiếu mời sư giảng kinh Hoa Nghi�m tại điện Th�i Cực. Chư tăng nh�m họp rất đ�ng, c�c bậc danh sĩ cũng đều tụ hội nghe ph�p. Bấy giờ, Sư được mọi người t�n vinh, tiếng tăm vang khắp. Từ đ�, Sư chuy�n giảng kinh Hoa Nghi�m, sự truyền học ng�y c�ng rộng.

Gặp l�c nh� Chu hủy diệt Phật ph�p, Sư tạm mang h�nh tướng cư sĩ ẩn m�nh nơi trần tục để giữ g�n Phật ph�p. Đến đầu đời T�y, Phật ph�p lại hưng thịnh, Sư trở lại tướng xuất gia. Văn Đế k�nh trọng đức độ của Sư, n�n sai sứ đến thỉnh. Vừa v�o Kinh đ�, Sư đến yết kiến vua ở điện Thừa Minh, tr�nh b�y yếu chỉ s�u mầu, rất hợp với � vua. Sư được xem l� một trong s�u vị Đại đức. Vua ban th�m cho Sư những lễ vật đặc biệt. Cho n�n, trong 24 năm, cả bốn m�a, Sư kh�ng hề thiếu thốn.

Ng�y 29 th�ng 11 năm Đại Nghiệp thứ 1 (605), Sư bị bệnh nhẹ v� vi�n tịch tại ch�a Kh�ng Qu�n, hưởng thọ 84 tuổi. Trước khi mất, Sư di ch�c kh�ng được tẩm liệm. C�c đệ tử v�ng lời Sư dạy, để lộ thi thể dưới ch�n n�i; sau đ�, đưa l�n ngọn n�i ph�a trước ch�a Ch� Tướng, n�i Chung Nam [106], x�y th�p t�n thờ.

6.10- Th�ch Linh C�n ở ch�a Đại Thiền Định, T�y Kinh, sống v�o đời T�y (581-618):

Sư họ L�, người Địch Đạo, Kim Th�nh. Tổ ti�n của Sư l�m quan được phong đất ở Thượng Đảng, n�n đ� dời đến ở đ�.

Năm 10 tuổi, Sư rất th�ch nghe ph�p, trong l�ng ham muốn xuất gia, nhưng cha mẹ kh�ng cho. Đến năm 14 tuổi, Sư mới đến đảnh lễ xin l�m đệ tử ph�p sư Diễn ở ch�a Đại Trang Nghi�m, đất Nghiệp Kinh, ng�y đ�m k�nh phụng, kh�ng ph�t gi�y trễ n�i. Mỗi lần v�o giảng đường, Sư tưởng như ở thi�n cung kh�ng kh�c. Năm 18 tuổi, Sư lại giảng kinh Hoa Nghi�m, Thập Địa; vừa giảng phần T�ng bản, mọi người đều khen ngợi.

Gặp l�c Chu Vũ hủy diệt Phật ph�p, Sư trở về nh�, nhưng vẫn nghi�m tr� giới luật. Đến đời T�y, Phật ph�p lại hưng thịnh, Sư được tuyển chọn l�m Bồ-t�t tăng [107]. Sư giảng kinh n�y, thường được vua mời đến thăm hỏi, tăng tục bốn phương đều v�n tập, cả nước t�n k�nh. Năm Khai Ho�ng thứ 7 (597), vua sắc lệnh cho Sư trụ tại ch�a Hưng Thiện, đảm nhận chức Sa-m�n chứng nghĩa trong dịch trường.

Năm Khai Ho�ng thứ 17 (597), Sư bị bệnh, bỗng chết giấc, chỉ nơi tim c�n n�ng, đại ch�ng kh�ng d�m tẩm liệm. Sau đ�, tỉnh lại, Sư n�i: �Ta l�n cung trời Đ�u-suất, gặp hai ph�p sư Hưu v� Viễn c�ng ngồi tr�n đ�i sen, �nh s�ng rực rỡ, n�i với ta rằng: ��ng v� c�c đệ tử của ta sau n�y đều sanh về đ�y��. Ngay l�c đ�, Sư tỉnh dậy. Từ đ�, Sư c�ng chuy�n t�m v�o việc giảng kinh v� tu tập qu�n hạnh, kh�ng giao tiếp với mọi người.

Năm Đại Nghiệp thứ 3 (607), khi Sư trụ tại ch�a Đại Thiền Định, c� sắc lệnh tiến cử Sư l�m Thượng tọa ch�a Đạo Tr�ng. Tăng ch�ng ng�y c�ng đ�ng. Sư c� c�ng rất lớn trong việc hoằng ph�p. Th�ng Gi�ng năm Đại Nghiệp thứ 8 (612), Sư thị tịch tại ch�a Đạo Tr�ng, hưởng thọ 78 tuổi. C�c đệ tử hỏa t�ng Sư ở ph�a Bắc n�i Chung Nam.

L�c sanh tiền, Sư dốc l�ng phụng tr� kinh Hoa Nghi�m, y cứ v�o kinh để qu�n tưởng Li�n Hoa Tạng Thế giới hải v� Di-lặc thi�n cung. Đến khi bệnh nặng, mắt Sư nh�n l�n tr�n, kh�ng nh�n mọi người; hồi l�u, mới trở lại b�nh thường. Sa-m�n Đồng Ch�n đứng b�n cạnh để chăm s�c, Sư bảo Đồng Ch�n:

- Vừa rồi, ta thấy đồng tử mặc �o xanh dẫn ta l�n cung trời Đ�u-suất, nhưng c�i vui ở c�i trời kh�ng d�i l�u, chết vẫn bị đọa lạc lu�n hồi, chỉ c� thế giới Li�n Hoa Tạng l� chỗ n�n hướng về.

Kh�ng bao l�u, Sư ngừng thở; gi�y l�t thở lại, Đồng Ch�n hỏi:

- Sư thấy những g�?

Sư bảo:

- Ta thấy nước lớn tr�n khắp, trong đ� c� hoa sen lớn như b�nh xe, ta ngồi l�n đ�, đ� m�n nguyện rồi.

Vừa dứt lời, Sư thị tịch.

6.11- Th�ch Huệ Gi�c (531-620) ở ch�a Vũ Đức, Tinh Ch�u, sống v�o T�y (581-618):

Sư họ Phạm, người Tề Quận, tr� tuệ cao vời, kiến thức s�u rộng, �t ai s�nh bằng. Th�n cao hơn 7 trượng, m�y cao, mắt s�ng, y phục sạch đẹp, dung nghi đĩnh đạc, cử chỉ nhu ho�, giọng n�i thanh tho�t; mỗi khi đi đường, h�ng sĩ tử kh�ng ai kh�ng gh� mắt nh�n theo.

Tuy học rộng c�c kinh điển, nhưng Sư lấy kinh Hoa Nghi�m l�m đầu. Sau Sư được mời đến Cao Dương giảng kinh, kh�ng bao l�u trở th�nh giảng sư nổi tiếng, th�nh ch�ng c� hơn 1000 người, giảng đường l�c n�o cũng đ�ng nghịt m� người đến vẫn kh�ng ngớt. V� vậy, Sư nghỉ giảng để chờ x�y dựng, mở rộng giảng đường. Bấy giờ, c� một th� chủ ph�t t�m x�y cất giảng đường c� sức chứa cả ng�n người. C�ng tr�nh x�y dựng chưa đầy một th�ng th� ho�n th�nh. Sư l�n t�a thuyết ph�p, th�nh ch�ng ngồi chật cả giảng đường. Mọi người lấy l�m lạ về sự hưng thịnh của ph�p hội n�y.

Năm Vũ Đức thứ 3 (620), cảm thấy hơi đau ở tim, Sư n�i với c�c đệ tử: �Ta sắp đi đ�y�, rồi bảo đem tất cả của cải của m�nh thiết trai c�ng dường ch�ng tăng v� dặn d� đại ch�ng. Từ đ�, Sư ch�nh niệm suốt đ�m; trời vừa s�ng, th� an nhi�n thị tịch, hưởng thọ 90 tuổi.

Sư soạn ch� sớ c�c kinh Hoa Nghi�m, Thập Địa, Duy-ma v.v�

6.12- Th�ch Ph�p Mẫn (570-645) ở ch�a Tĩnh L�m, Việt Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907):

Sư họ T�n, người Đơn Dương, xuất gia năm 8 tuổi, thờ thiền sư Anh l�m thầy. Sau Sư v�o Mao Sơn nghe ph�p sư Minh giảng Tam Luận. Năm 23 tuổi, lại nghe ng�i Thật C�ng người Cao Li giảng c�c kinh luận Đại thừa, Sư dừng lại nơi đ�y 3 năm để học tập.

Năm Trinh Qu�n thứ 1 (627), Sư trở về Đơn Dương, giảng kinh Hoa Nghi�m, Niết-b�n. Đến năm Trinh Qu�n thứ 2 (628), Điền đ� đốc ở Việt Ch�u thỉnh Sư đến ch�a Nhất �m tiếp tục thuyết giảng. Bấy giờ, c� hơn 800 sa-m�n Nghĩa học, 1200 vị Tăng, 300 vị Ni v� v� số cư sĩ v�ng đ� đến nghe giảng. Đ�y l� ph�p hội hưng thịnh v�o thời ấy.

Năm Trinh Qu�n thứ 19 (645), c�c cư sĩ ở Cối K� thỉnh Sư đến ch�a Tĩnh L�m giảng kinh Hoa Nghi�m. Cuối th�ng 6 năm ấy, Sư đang giảng kinh, bỗng c� một con rắn d�i khoảng 7 thước, m�u v�ng ch�i, từ miệng ph�ng �nh s�ng 5 m�u, vắt nửa th�n m�nh ph�a tr�n đầu Sư; đến cuối buổi giảng, n� mới ẩn. Cuối m�a Hạ năm ấy, Sư trở về ch�a Nhất �m. Đ�m nọ, c� 2 người mặt �o đỏ đến đảnh lễ, thưa: �Ph�p sư giảng 4 bộ kinh Đại thừa, c�ng đức kh� nghĩ b�n, b�y giờ n�n đến phương kh�c gi�o h�a, ch�ng t�i từ phương Đ�ng đến nghinh đ�n Ph�p sư�. Mấy mươi đệ tử của Sư đều thấy như thế.

V�o ng�y 17 th�ng 8 năm ấy, Sư thị tịch, hưởng thọ 67 tuổi. Trước đ� 3 ng�y 3 đ�m, tự nhi�n trời tối mịt; đ�ng v�o ng�y Sư vi�n tịch, bỗng ph�t �nh s�ng rực rỡ, đ�m s�ng như ng�y, lại c� m�i thơm lạ bay khắp, mọi người đều kinh ngạc. Bấy giờ, đạo tục đều trang nghi�m, đưa tiễn Sư đến n�i Long An.

Sư trước t�c Hoa Nghi�m Kinh Sớ 7 quyển.

6.13- Th�ch Huệ Thiếu ở ch�a Thần T�c, Tương Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907):

Sư họ Trang, xuất gia từ thuở nhỏ, tu tập theo ph�p Tiểu thừa, nổi tiếng ở v�ng Giang H�n. Nh�n nghe ng�i Tượng Vương Triết giảng Tam Luận tại ch�a Long Tuyền, Sư kh�ng kiềm chế được m�nh, mới n�i rằng: �Tam Luận tr�nh b�y T�nh kh�ng, người giảng lại chấp v�o kh�ng�. Vừa dứt lời, lưỡi Sư d�i ra 3 thước, mắt, mũi v� tai đều chảy m�u, cấm khẩu lu�n 7 ng�y. Ph�p sư Phục nghe thấy vậy, liền quở tr�ch: ��ng qu� ngu si! Một lời huỷ b�ng kinh điển th� tội nặng hơn tội ngũ nghịch [108]. �ng n�n k�nh tin ph�p Đại thừa mới được khỏi tội�. Ph�p sư bảo đốt hương, s�m hối. Sau khi Sư s�m hối, lưỡi liền trở lại như cũ.

Sau đ�, Sư đến chỗ ng�i Tượng Vương Triết nghe kinh Đại thừa. Khi ng�i Triết vi�n tịch, Sư lập đại trai đ�n Phương Quảng Thất xứ B�t hội b�n mộ trong 100 ng�y. Sau đ�, Sư đến ch�a Thần T�c ở Hương Sơn, hằng ng�y tu tập ph�p Đại thừa, giảng kinh Hoa Nghi�m v� ch� th�nh s�m hối, kh�ng bao giờ bước ra khỏi ch�a.

Ng�y 3 th�ng 4 năm Trinh Qu�n thứ 11 (637), Sư đang tọa thiền trong rừng t�ng sau ch�a, bỗng thấy 3 người d�ng h�nh thanh nh�, mặc y phục đỏ, đến đảnh lễ xin thọ giới Bồ-t�t. Sau khi l�nh thọ giới ph�p, họ thưa rằng: �Thiền sư l� bậc c� căn cơ nhạy b�n, nếu kh�ng chuyển t�m k�nh tin ph�p Đại thừa, d� 1.000 Đức Phật ra đời, cũng vẫn ở trong địa ngục�. Sư nghe lại lời răn nhắc, liền kh�c lớn, m�u lẫn nước mắt tu�n tr�o m� trở về ch�a. Vừa đến trước ph�ng ng�i Triết, Sư ng� nh�o xuống, ngất đi, kh�ng n�i được. Mọi người lấy nước vẩy l�n, Sư mới tỉnh lại, c�ng kh�c to hơn.

Từ đ�, h�ng ng�y, Sư thường nhiễu Phật v� s�m hối, lại khuy�n h�ng cư sĩ bi�n ch�p c�c kinh Hoa Nghi�m, Đại Phẩm, Ph�p Hoa, Duy-ma, Tư �ch, Phật Tạng, Tam Luận�, mỗi loại 100 bộ.

V�o giờ Ngọ ng�y 09 th�ng 03 năm Trinh Qu�n thứ 13 (639), khi đang lễ s�m trước Phật, Sư an nhi�n thị tịch, hưởng thọ hơn 80 tuổi. Trong v�ng 7 ng�y sau khi Sư thị tịch, c�y cối trong rừng đều biến th�nh m�u trắng, sau đ� mới trở lại b�nh thường. Đ� ch�nh l� điềm biểu hiện Sư biết lỗi m� hối cải. Thật đ�ng khen ngợi!

Ch�a Sư c�ch th�nh ấp gần 50 dặm m� người đến xin thọ Tam quy Ngũ giới hơn 7000 người, chật k�n cả v�ng n�i ấy. Sau đ�, c�c đệ tử lập đại trai đ�n nơi mộ Sư, thỉnh 30 vị Ph�p sư, mỗi vị khai tụng một bộ kinh để trợ tiến gi�c linh Sư.

6.14- Th�ch Đạo Anh ở ch�a Phổ Tề, Bồ Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907):

Sư họ Trần, người Y Thị, Bồ Ch�u. Năm Sư 18 tuổi, luật sư Th�c Hưu muốn độ cho xuất gia, nhưng cha mẹ v� thương y�u n�n �p lấy vợ; tuy 5 năm chung sống m� kh�ng hề x�c chạm.

Sau Sư trốn đến chỗ ph�p sư Cự ở Tinh Ch�u, nghe kinh Hoa Nghi�m� Đến năm Khai Ho�ng thứ 10 (590), mới được độ xuất gia, Sư liền v�o ch�a B�ch Th� tr�n n�i Th�i H�nh, huyện Giải tu tập chỉ qu�n, bỗng nhi�n tỏ ngộ. Sau đ�, Sư đến trụ tại ch�a Thắng Quang ở Kinh đ�, nghe thiền sư Đ�m Thi�n giảng luận Nhiếp Đại Thừa. Thiền sư Đ�m Thi�n khen: �Tuy rất nhiều học tr� th�ng văn nghĩa, nhưng chỉ một m�nh Đạo Anh l�nh hội được yếu chỉ!� Ngo�i giờ nghe ph�p, Sư thường y theo kinh Hoa Nghi�m ph�t nguyện phục vụ ch�ng tăng, mượn sự để hiển b�y l�, nhằm điều phục t�m. Sư thường n�i: �Khi nhắm mắt ngồi thiền, dường như c� chỗ tỉnh ngộ; nhưng khi mở mắt ra, th� trở lại b�nh thường. V� vậy, đối với tất cả việc l�m, n�n qu�n x�t v� điều t�m để kh�ng kẹt v�o c� - kh�ng�. Nhưng mỗi khi Sư ngồi thiền, mắt h� mở suốt 2-3 đ�m, sau đ� nhập thiền định, th� hiện v�i điềm linh dị.

Lần nọ, c� người đến tranh đất, bỗng nhi�n Sư ng� nh�o, người cứng như th�y chết, tắt thở, thần sắc biến đổi, chốc l�t trương s�nh l�n. Khi người kia hồi t�m s�m hối, Sư trở lại cười n�i như thường [109]; hoặc Sư ng�m m�nh trong nước 16 ng�y đ�m [110]; hoặc Sư nằm tr�n tuyết trải qua 3 ng�y [111], m� chỉ n�i: �Lửa đốt ch�y, đất l�m nhơ�. Như vậy, hễ gặp việc th� Sư d�ng c�ch đối trị, mặc t�nh tự tại, thật kh� lường được.

Một h�m, đang giảng luận Khởi T�n, đến phần Ch�n như m�n, bỗng Sư im lặng kh�ng n�i nữa. Lấy l�m lạ, mọi người đến xem, th� thấy Sư tắt thở, người lạnh ngắt. Đại ch�ng biết Sư đ� nhập Diệt tưởng định, n�n để y�n như vậy. Trải qua nhiều đ�m, Sư mới xuất định.

Lại c� lần, trời hạn h�n, Sư giảng kinh Hoa Nghi�m để cầu mưa. Bỗng c� 2 �ng l�o h�nh dạng hơi kh�c thường, mỗi người c� 2 đồng tử theo hầu đến nghe ph�p. Lấy l�m lạ, Sư hỏi lai lịch, �ng l�o thưa:

- Đệ tử l� thần biển, v� ưa th�ch kinh Hoa Nghi�m, n�n đến đ�y nghe.

Sư bảo:

- Nay t�i đ� giảng kinh n�y cho đ�n việt nghe, vậy xin h�y cho mưa xuống.

Hai vị thần b�n bảo c�c đồng tử l�m mưa. Hai đồng tử liền từ cửa sổ đi ra, ph�t chốc mưa tr�t xuống, xa gần đều thấm ướt. Hai �ng l�o b�i tạ Sư, rồi biến mất.

V�o khoảng th�ng 9 năm Trinh Qu�n thứ 10 (636), l�c sắp vi�n tịch, Sư lấy nước cạo t�c, tắm gội, trở lại chỗ ngồi, đắp đại y, rồi bảo đệ tử: �V� thường đ� đến rồi, kh�ng thể tr�nh được�; đồng thời, bảo tụng b�i kệ Hiền Thủ trong kinh Hoa Nghi�m. Khi hơi thở sắp dứt, Sư bảo đại ch�ng niệm danh hiệu Phật; trời vừa hửng s�ng, th� an nhi�n thị tịch, hưởng thọ 80 tuổi.

Trước ng�y Sư thị tịch, cảm đến bầy chim tới mấy vạn con, đậu tr�n ph�ng Sư, k�u la buồn thảm. Ngay đ�m Sư mất, c� 2 đồng tử mặc �o xanh, cầm hoa đi v�o. Lại c� một luồng kh� m�u t�m giống như h�o quang từ th�n Sư ph�ng ra, tỏa s�ng đến mấy trượng. Khi trời vừa s�ng, sương m� d�y đặc, phủ một v�ng rộng 20 dặm. Người v� vật đều kh�ng nh�n thấy. Ba ng�y sau mới hết cảnh tượng n�y. Đệ tử tăng tục ở hai v�ng Bồ v� Tấn (tỉnh Sơn T�y, Trung Quốc) nghe tin Sư tịch, đều đến kh�c than, như mất cha mẹ. Lại cảm đến c�c lo�i voi, b�, tiếng ch�ng k�u r�n thấu đến mấy dặm, nước mắt chảy d�i, bỏ ăn bỏ uống li�n tục 7 ng�y. Khi sắp hạ huyệt, vừa cuốc một nh�t, th� đất chấn động mạnh cả 15 dặm. Mọi người đều kinh h�i. Lại c� 2 đường cầu vồng bao quanh kim quan, v� c� 2 con chim trắng vừa bay vừa k�u theo tiễn đưa Sư đến nơi đặt kim quan. R� r�ng, Sư l� người huệ giải si�u ph�m, gi�o h�a ch�ng sanh, �m cảnh dương gian đều quy tụ, n�n mới ứng hiện những điềm l�nh n�y. Thật kh�ng uổng ph� một đời!

6.15- Th�ch Đạo Ngang ở ch�a H�n Lăng, Tương Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907):

Chưa r� Sư họ g�, người Ngụy Quận, phong th�i thanh nh�, kh� tiết cao thượng, l� bậc m� phạm cho đời, sớm c� huệ giải, kh�ng đợi Thầy khai ngộ.

Năm 9 tuổi, Sư đảnh lễ ph�p sư Linh Dụ v� được độ cho xuất gia. Kh�ng bao l�u, đ� gội nhuần �n đức dạy dỗ, Sư y�u k�nh phụng sự Thầy. Trải qua nhiều năm, Sư đ� hơn hẳn c�c vị đồng m�n. Tại ch�a H�n Lăng, Sư nghi�n cứu tinh tường gi�o ph�p sơ thời [112] đ� ch�nh l� gi�o Hoa Nghi�m. Thế l� Sư được giao cho giảng kinh Hoa Nghi�m, luận Thập Địa, văn nghĩa vượt xa c�c bậc ti�n triết.

Đ�m nọ, khi l�n ph�p t�a, kh�ng c� đ�n nến, Sư đưa tay chỉ l�n cao, liền ph�ng ra �nh s�ng, soi chiếu khắp giảng đường. Thấy điềm l�nh n�y, đại ch�ng đều ngạc nhi�n, kh�ng biết �nh s�ng ấy từ đ�u đến. Sư bảo: ��nh s�ng n�y lu�n trong tay ta, đ�u c� g� đ�ng ngạc nhi�n�. Đ� l� nhờ phước nghiệp s�u d�y của Sư, thật kh�ng thể lường được.

Cuối đời, Sư chuy�n t�m hướng về phương T�y, nguyện sanh c�i An Dưỡng. Sau Sư tự biết mạng sắp hết, liền b�o trước thị tịch với những người c� duy�n, nhưng kh�ng ai hiểu cả. Đến ng�y mồng 1 th�ng 8, đang l�c khỏe mạnh, Sư hỏi đại ch�ng: �Đ� đến giờ thọ trai chưa? H�y thứ tự theo ta�. N�i xong, Sư l�n ph�p t�a, tr�n th�n hiện ra nhiều tướng lạ, lư hương tỏa m�i thơm ng�t, rồi Sư truyền giới Bồ-t�t cho 4 ch�ng, lời lẽ tha thiết, khiến người nghe đều x�c động. Bấy giờ, bảy ch�ng [113] v�y quanh đều được thấm nhuần đạo vị.

Sư ngước nh�n l�n, thấy v� số thi�n ch�ng y phục sặc sỡ, đ�n s�o ng�n vang, trong hư kh�ng lại c� tiếng bảo rằng: �Chư thi�n c�i trời Đ�u-suất trỗi nhạc xuống nghinh đ�n Ng�i�. Nghe vậy, Sư n�i: �C�i trời ch�nh l� cội gốc sanh tử, vốn chẳng phải l� nguyện của ta. Ta chuy�n t�m nơi c�i Tịnh, v� sao giờ đ�y kh�ng được như nguyện?� Ngay l�c đ�, Sư thấy thi�n nhạc bay l�n cao, ph�t chốc biến mất; lại thấy hội ch�ng phương T�y mang v� số hương hoa, kỹ nhạc, cung k�nh v�y quanh tr�n đảnh Sư. Cả ch�ng đều tr�ng thấy. Khi ấy, Sư bảo: �Đại ch�ng ở lại mạnh khỏe. Nay tướng l�nh đến đ�n, ta phải c�ng đi�. Sư vừa dứt lời, đại ch�ng thấy lư hương rời tay v� tịch ngay tại ph�p t�a ch�a B�o Ứng, hưởng thọ 89 tuổi, nhằm th�ng 8 năm Trinh Qu�n thứ 7 (633).

Đạo tục đau buồn thương tiếc, người đến xem rất đ�ng. Khi sắp tẩm liệm, dưới ch�n Sư hiện ra ba chữ �Phổ Quang Đường�. Nếu Đạo kh�ng hợp với khế kinh v� hạnh kh�ng đ�ng với bậc Th�nh, th� đ�u thể ứng hiện những điềm l�nh n�y! C�c đệ tử đưa nhục th�n Sư đến n�i H�n Lăng, đục một hang động để an tr�; đến m�a Xu�n, nhục th�n Sư vẫn ngồi ngay thẳng, kh�ng bị mục r�.

6.16- Th�ch Linh Biện ở ch�a Đại Từ �n[114], tại Kinh đ�, sống v�o đời Đường (618-907):

Sư họ L�, người Địch Đạo, Lung T�y. �ng nội của Sư t�n l� Long Tương nhậm chức Tư m� ở Tương Ch�u v�o đời Cao Tề (c�n gọi l� Bắc Tề 550-577). Cha t�n l� Lăng Gi�, nhậm chức Lục sự tham qu�n ở Lạc Ch�u v�o đời T�y (581-618), n�n Sư theo cha đến Lạc Ch�u.

L�c Sư mới sanh ra, c�c tướng tốt đều ẩn, người trầm mặc như ngu. L�n 8 tuổi, Sư mới biết n�i v� tỏ ra rất th�ng minh, n�n d�ng họ ai cũng ngạc nhi�n, nh�n đ� đặt t�n l� Quảng Biện; sau, do tr�ng t�n h�y của T�y Dạng Đế [115], n�n đổi th�nh Linh Biện.

Năm 10 tuổi, cha mất, Sư dốc l�ng cư tang, đến nổi th�n thể gầy yếu. Người b�c l� ph�p sư Linh C�n thương y�u, đưa về nu�i dưỡng, dạy cho ph�p tắc v� đạo l� h�nh sự. Năm 13 tuổi, Sư xuất gia v� trụ tại ch�a Thắng Quang. Ph�p sư Linh C�n v� thiền sư Đ�m Thi�n vốn l� những bậc ưu t� v� đồng t�ng, n�n ph�p sư Linh C�n bảo Sư l�m thị giả thiền sư Đ�m Thi�n. Từ đ�, Sư được học hỏi, tiếp thu những điều mới lạ, ng�y đ�m nghi�n cứu tinh tường, n�n kh�ng bao l�u đạt đến chỗ uy�n �o.

Năm 18 tuổi, Sư giảng kinh Thắng Man, Duy-ma, luận Duy Thức, Khởi T�n� Sau khi thọ giới Cụ t�c, đức hạnh ng�y c�ng tỏa s�ng, Sư lại giảng kinh Nh�n Vương, luận Thập Địa, Địa Tr�, Nhiếp Đại Thừa�, nhưng Sư cho rằng: �Luận về yếu chỉ Nhất thừa [116] th� kh�ng kinh n�o hơn kinh Hoa Nghi�m n�y�. Cho n�n, Sư nghỉ giảng thuyết, đến chỗ ph�p sư Tr� Ch�nh [117] ch�a Ch� Tướng, n�i Chung Nam, nghe giảng v� nghi�n cứu kinh Hoa Nghi�m. Nơi đ�y, Sư đ� l�m tr�n bổn phận thầy tr�, lại n�u cao sự nghiệp truyền ph�p, đồng thời xem đọc c�c kinh, t�m t�i nghĩa l� mới lạ, v� soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ [118] 12 quyển, Sao [119] 10 quyển v� Chương [120] 3 quyển, đều được lưu h�nh ở đời.

Khi ch�a Từ �n mới th�nh lập, vua Đường muốn tuyển chọn bậc anh t�i, nhờ tiếng tăm vang khắp, n�n Sư được suy cử, nhưng l�ng Sư vẫn ki�n trinh nghi�m cẩn, xứng đ�ng l�m m� phạm cho mọi người. Tại c�c nơi như cung S�ng Th�nh, ch�a Hạc L�m, ch�a Đức Nghiệp, điện B�ch Phước�, Sư đều truyền trao giới ph�p. Tăng ni ở Kinh đ� v� c�c ch�u theo Sư quy y, thọ giới c� hơn ng�n người. Sư giảng kinh Hoa Nghi�m cả thảy 48 lần.

Một h�m, khi đang giảng tại ch�a Bồ Đề, tự nhi�n cảm thấy bất an, Sư liền trở về ch�a Từ �n. Kh�ng bao l�u, Sư thị tịch, hưởng thọ 78 tuổi, nhằm ng�y 5 th�ng 9 năm Long S�c thứ 3 (663).

Sư vốn l� người ch� hiếu. Mỗi khi giảng kinh, gặp đoạn văn n�i về �n s�u của cha mẹ, Sư đều nghẹn ng�o hồi l�u, c� khi phải ngưng giảng. Sư kh�ng bao giờ để � đến những lời ca tiếng nhạc, phố x� ồn n�o. Từ nhỏ đến gi�, y phục, gi�y d�p, Sư đều tự may v�, giặt giũ, kh�ng l�m nhọc đệ tử. Thường c� 4 người đệ tử trở l�n, sớm tối theo hầu Sư; nếu cần dạy răn th� Sư bảo ngồi xuống; nếu kh�ng c� việc g�, th� bảo đứng dậy lui ra; khi đối đ�p, th� Sư tự xưng t�n m�nh. Đ�y cũng l� c�ch thức tốt đẹp thể hiện sự k�nh cẩn khi�m cung.

6.17- Th�ch Tr� Nghiễm (602-668) ở ch�a Ch� Tướng, n�i Chung Nam, sống v�o đời Đường (618-907):

Sư họ Triệu, người Thi�n Thủy. �ng cố của Sư t�n Hoằng, l� người lu�n giữ vững kh� tiết trong s�ng. Cha t�n l� Cảnh, nhậm chức Lục sự tham qu�n ở Th�n ch�u. Một h�m, mẹ Sư mộng thấy c� một vị tăng Ấn Độ cầm t�ch trượng đến bảo rằng: �H�y mau nghi�m tr� trai giới, thanh tịnh th�n t�m�. Người mẹ giật m�nh tỉnh giấc, nghe c� m�i thơm lạ, từ đ� bắt đầu thọ thai, rồi sanh ra Sư.

Được v�i tuổi, Sư đ� t�i tr� hơn hẳn những đứa trẻ b�nh thường. Sư thường chất đ� th�nh th�p, hoặc kết hoa th�nh bảo c�i, hoặc bảo bạn b� l�m th�nh ch�ng, c�n m�nh l�m Ph�p sư. Tr� tuệ n�y đ� sẵn c� từ nhiều đời.

Năm 12 tuổi, thần tăng Đỗ Thuận kh�ng biết v� sao lại đến nh�, vỗ đầu Sư, rồi n�i với người cha: �Đ�y l� con ta, h�y trả lại cho ta�. Nghe n�i vậy, biết l� bậc ch�n tu, n�n cha mẹ vui vẻ thuận cho. Ng�i Đỗ Thuận liền giao Sư cho ph�p sư Đạt, bậc Thượng thủ trong h�ng đệ tử dạy dỗ. Sư sớm tối xem đọc, chưa từng hỏi lại.

Sau đ�, c� 2 vị tăng Ấn Độ đến ch�a Ch� Tướng, nh�n thấy vẻ thanh tho�t phi thường của Sư, n�n trao cho bản kinh tiếng Phạn. Chưa đầy một ng�y, Sư đ� thuộc l�ng. Vị Tăng Ấn Độ n�i với ch�ng tăng: �Đứa trẻ n�y mai sau sẽ l� bậc thầy lỗi lạc trong Phật ph�p�.

Vừa l�n 14 tuổi, Sư xuất gia. Bấy giờ, nh� T�y sắp diệt, người d�n đ�i r�t, tuy c�n nhỏ, nhưng Sư � ch� rất mạnh mẽ. Sau học luận Nhiếp Đại Thừa nơi ph�p sư Ph�p Thường [121], chưa đầy v�i năm, Sư đ� hiểu r� ng�n từ, tinh th�ng nghĩa l�.

C� lần, nh�n l�c c�c bậc Long tượng v�n tập, ng�i Ph�p Thường bảo Sư thụ nghĩa. L�c đ�, ph�p sư Tăng Biện [122] l� người uy�n th�m gi�o ph�p, muốn xem thần kh� của Sư, n�n đ�ch th�n tra x�t, gạn hỏi nhiều lần, Sư đều đ�p với ng�n từ v� nghĩa l� v� c�ng s�u sắc, n�n mọi người đều khen huệ giải của Sư cao v�t như c�c bậc ti�n triết.

Sau khi thọ giới Cụ t�c, Sư học luật Tứ Phần, Ca-chi�n-di�n, Tỳ-đ�m, Th�nh Thật, Thập Địa, Địa Tr�, Niết-b�n� Thời gian sau, Sư đến ph�p sư Tĩnh L�m, chuy�n t�m học tất cả c�c c�c kinh luận, t�m t�i những điểm s�u k�n, nghi�n cứu yếu chỉ vi diệu; người bấy giờ đều khen Sư đ� đạt � kinh. Tuy nhi�n, Sư cho rằng: �Ph�p m�n th� v� lượng, biển tr� thật rộng s�u, chưa biết lấy g� l�m kim chỉ nam�. Sư b�n đến trước Tạng kinh, lễ b�i v� tự lập nguyện, rồi thuận tay lấy một quyển kinh, th� được kinh Hoa Nghi�m quyển 1. Thế rồi, Sư đến chỗ ph�p sư Tr� Ch�nh ch�a Ch� Tướng, nghe giảng v� nghi�n cứu kinh n�y. Tuy đ� xem qua c�c bản xưa, Sư vẫn thường lưu t�m đến c�c chỉ th� mới lạ. Trải qua nhiều gian kh�, nhưng vẫn chưa trừ được mối nghi, Sư liền xem khắp Tạng kinh, nghi�n cứu c�c bản ch� th�ch; khi đọc đến văn sớ của luật sư Quang Thống, th� mới dần dần tỏ ngộ được chỉ th� mới lạ, đ� l� �V� tận duy�n khởi [123] của Biệt gi�o Nhất thừa [124]�. Sư vui mừng l�nh hội, tạm hiểu được nghĩa văn.

Sau đ�, c� vị tăng lạ đến bảo Sư: ��ng muốn hiểu được gi�o nghĩa Nhất thừa, th� n�n nghi�n cứu nghĩa Lục tướng vi�n dung [125] trong phẩm Thập Địa. Thận trọng, chớ xem thường, n�n nhiếp t�m tư duy trong v�ng 1-2 th�ng, sẽ tự l�nh hội�. N�i xong, vị ấy bỗng biến mất, Sư kinh ngạc hồi l�u. Từ đ�, Sư chuy�n t�m nghi�n cứu, chưa đầy một th�ng, đ� tỏ ngộ, liền lập gi�o, ph�n t�ng, soạn Hoa Nghi�m Kinh Sớ. L�c n�y, Sư mới 27 tuổi.

Lần nọ, sau khi đảnh lễ nhiễu Phật 7 đ�m để cầu chỉ điểm đ�ng sai, Sư mộng thấy c� một thần đồng đến khải thị ấn chứng. Từ đ�, Sư lui về ẩn nơi hoang vắng, kh�ng đua chen với đời. Về gi�, Sư mới ra hoằng truyền gi�o ph�p. Bấy giờ, Ho�ng th�i tử được phong l�m B�i Vương, đ�ch th�n Sư l�m giảng chủ; Ho�ng th�i tử ban lệnh cho quan phủ nơi đ�y lo việc cung cấp tứ sự [126]; nhờ đ�, b�nh xe Ch�nh ph�p m�i xoay chuyển. Bởi th�ng thạo mọi việc, giỏi văn chương, lại c� nhiều t�i năng, n�n Sư đ� vẽ một bản đồ thế giới Li�n Hoa Tạng, treo b�n tr�i s�ng Th�ng, l� việc hy hữu xưa nay.

Năm Tổng Chương thứ 1 (668), một h�m, Sư mộng thấy đ�i B�t-nh� của ch�a Ch� Tướng bỗng nhi�n sụp đổ. Huệ Hiểu, đệ tử của Sư, lại mộng thấy một tr�ng phang treo cao v�t, vi�n bảo ch�u tr�n đầu tr�ng phang s�ng ch�i như mặt trời, từ từ di chuyển v�o Kinh đ� rồi ng� nh�o. Thấy những điềm n�y, Sư biết m�nh sắp vi�n tịch, n�n bảo đệ tử: �Th�n huyễn của ta do duy�n sanh, kh�ng c� tự t�nh. Nay ta tạm về c�i Tịnh; sau n�y, ta đến thế giới Li�n Hoa Tạng, c�c �ng theo ta, cũng n�n lập ch� nguyện n�y�. Thế rồi, v�o đ�m 29 th�ng 10 năm ấy, thần sắc vẫn b�nh thường, Sư nằm theo thế c�t tường, thị tịch tại ch�a Thanh Tịnh, hưởng thọ 67 tuổi.

Đ�m ấy, c� người tu theo ph�p m�n Tịnh Độ, nghe giữa hư kh�ng c� tiếng nhạc từ phương T�y vang đến, trong chốc l�t lại trở về phương T�y, liền cho rằng, đ�y l� điềm minh chứng việc v�ng sanh của một bậc phước đức vẹn to�n. S�ng ra, vị ấy hỏi thăm, quả đ�ng như vậy.

Sư soạn hơn 20 bộ sớ v� ch� giải c�c kinh luận, c�u c� ngắn gọn, c�ch giải th�ch s�ng tỏ mới lạ, đạt được ph�p m�n, khai th�ng yếu chỉ.

Đệ tử của Sư l� Ho�i Tề, Hiền Thủ. V�o khoảng năm Vĩnh Long (680), Qu�ch Thần Lượng, người huyện Trường An, Ung Ch�u, phạm hạnh thanh tịnh, bỗng nhi�n bị chết th�nh l�nh. Chư thi�n dẫn thần thức �ng ta l�n cung trời Đ�u-suất, đảnh lễ Phật Di-lặc. Khi ấy, c� một Bồ-t�t hỏi Lượng: �Sao �ng kh�ng thọ tr� kinh Hoa Nghi�m?� Lượng thưa: �V� kh�ng c� người giảng�. Bồ-t�t bảo: �Hiện c� người đang giảng, sao n�i l� kh�ng?� Sau đ�, Lượng sống lại, tr�nh b�y đầy đủ sự việc với ph�p sư Bạc Trần. Từ đ� mới biết, ng�i Hiền Thủ đang giảng kinh Hoa Nghi�m, tinh th�ng gi�o nghĩa s�nh với bậc ti�n triết. Ho�i Tế (c�n gọi l� Ho�i Tề) th� rất th�ng minh, nhưng chưa l�nh hội � chỉ s�u k�n, đ� sớm thị tịch.

V�o đời Đại Chu (690-705), ho�ng đế Tắc Thi�n [127] đ� gieo giống Phật trong v� lượng kiếp, đ�ng được suy t�n ức triệu lần. Đại V�n Thọ K�[128], chuyển xe v�ng đến dự; H� đồ ứng lục [129], gi�ng trống ngọc m� lai l�m. L� th�nh l� thần, vận Lục thần th�ng [130] m� kh�ng c�ng; ch� thiện ch� mỹ, d�ng Thập thiện [131] h�a độ đến v� bi�n. Đại x� cho t� nh�n, x�t thương người c� tội. Hơn hẳn nh� Hạ, vượt xa nh� �n. Thế l� đắp Tương Th�nh [132] ở Phần Thủy [133], trải tuệ nhật khắp mọi nơi. V� vậy, Vũ Hậu khổ th�n, dốc l�ng h�nh tr� Thập lực [134]; k�nh hiền trọng sĩ, qu�n m�nh thực hiện Tứ y [135]. Đ�c tượng khắc kinh, rực s�ng soi cửa khuyết [136]; thỉnh tăng dự hội, v�n tập chốn cửu tr�ng [137]. Tuy nh� H�n, nh� Ngụy c� th�nh cảm; nh� Lương, nh� Tề dốc l�ng tin, so với đ�y cũng đ�u đ�ng kể.

Bấy giờ, Vũ Hậu mở ph�p tạng Hoa Nghi�m, mời danh tăng từ khắp chốn, th� ng�y giờ tiếp nối, năm th�ng kh�ng ngừng; c�n t�n tụng Phật đức, ca ngợi ph�p ng�n, th� đ�n s�o ng�n vang, b�t mực chồng chất.

Đ�m mồng 7 th�ng Gi�ng năm Vĩnh Xương thứ 1 (689), Vũ Hậu sắc lệnh cho chư tăng kiến lập đạo tr�ng B�t hội ph�p t�a Hoa Nghi�m tại cửa Huyền Vũ, để xiển dương yếu chỉ nhiệm mầu của kinh Hoa Nghi�m; qua ng�y mồng 8, hơn mấy ng�n Tăng tục c�ng thiết lập trai hội. Bấy giờ, c� vị quan phụ tr�ch việc cất giữ băng, nhặt được một tảng băng ngọc. Trong đ�, c� 2 ng�i th�p cao hơn một thước, đầy đủ c�c tầng bậc, m�u bạch ng�n, trong s�ng r� r�ng. Khi ấy, Vũ Hậu bảo đem ra cho chư tăng xem, mọi người kinh ngạc, vui mừng đảnh lễ, đều cho l� �n đức Ho�ng đế cảm n�n. Thật l� điềm l�nh hiếm c�. Nh�n đ�, Vũ Hậu l�m b�i thơ Th�nh Hoa Nghi�m v� lời tựa.

Lời tựa rằng:

Nh�n l�c nh�n rỗi,

Nghe kinh Hoa Nghi�m.

Thấy biện t�i ngang dọc

Xem dấu t�ch tượng long [138].

Đ� gi�p hu�n tập

Lại bặt mối nghi.

N�n b�y t�m nguyện,

Ghi lại v�i lời.

B�i từ như sau:

Giảng t�a Hoa Nghi�m khai,

Tăng ch�ng đầy ph�p hội

Th�nh nh�n cũng v�n tập

Thi�n hoa rực bầu trời.

T�a ph�n sen ng�n c�nh

Hương tỏa kh�i nhẹ lan

Chu�ng vang thấu Hữu đảnh [139]

Phạm �m [140] vọng v� bi�n.

Một lời n�u diệu nghĩa

Thất xứ lại tr�ng tuy�n

Duy t�m đạt B�t hội [141]

� lặng, chứng Tam thiền [142].

Ngộ ph�p v� sanh diệt,

Thường vui Phật hiện tiền.

Vậy l�,

Thế giới Li�n Hoa

Dậy s�ng cả nơi Hải ấn.

C�i nước vi trần

Th�u v�o lưới Nh�n-đ�-la [143].

Th�nh thượng

Việc triều nh�n rỗi,

Thương x�t triệu d�n.

Chiếu Thất gi�c [144] khai ngộ kẻ m�,

B�y Tứ biện [145] cảnh răn người tối.

Phật đạo cao xa,

V�i vọi vượt ngo�i ho�n vũ.

Gi�o nghĩa tr�c tuyệt,

Sừng sững tho�t khỏi trần ai.

Một lời diễn nghĩa,

Thật l� nghe điều chưa từng nghe.

Bảy xứ hoằng tuy�n,

Quả l� thấy điều chẳng từng thấy.

B�i t�n Phu m� ho�ng v� b�i thơ Dịch đăng hậu th�ng c� thể s�nh được sao?

] Ph�p sư Đ�m V� Tối ở ch�a Dung Gi�c, kinh đ� Lạc Dương, sống v�o đời Bắc Ngụy (386-534).

] Ph�p sư � ở Bắc Đ�i, sống v�o đời Ngụy (386-534) (soạn sớ, nhưng kh�ng r� mấy quyển).

] Thiền sư Tăng Đạt ở ch�a Hồng Cốc, n�i L�m Lư, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Tăng ở ch�a T� Vụ, Nhiếp Sơn, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Đ�m Tu�n ở Nghiệp Trung, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Huệ Thuận ở ch�a Tổng Tr�, Nghiệp Hạ, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Huyền Sướng ở ch�a Tề Hưng, n�i Tề Hậu, Thục quận, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Đạo Bằng ở ch�a Bảo Sơn, Nghiệp T�y, sống v�o đời Tề (550-577).

] Ph�p sư Thuy�n ở ch�a Chỉ Qu�n, Nhiếp Sơn, sống v�o đời Trần (557-581).

] Ph�p sư Ph�p L�ng ở ch�a Hưng Ho�ng, kinh đ� Lạc Dương, sống v�o đời Trần (557-581).

] Ph�p sư Huệ Tượng ở Đại Thiền Ch�ng tự, kinh đ� Lạc Dương, sống v�o đời Trần (557-581).

] Ph�p sư An Lẫm ở ch�a Kỳ X�, Chung Sơn, sống v�o đời Trần (557-581).

] Ph�p sư Hồng Tu�n ở Đại Hưng Thiện tự, T�y Kinh, sống v�o đời T�y (581-618) (soạn sớ 7 quyển).

] Ph�p sư Đ�m Thi�n ở đạo tr�ng Thiền Định, T�y Kinh, sống v�o đời T�y (581-618) (soạn sớ phẩm Minh Nạn).

] Ph�p sư Huệ Viễn ở ch�a Tịnh Ảnh, T�y Kinh, sống v�o đời T�y (581-618) (soạn sớ 7 quyển, nhưng chưa ho�n th�nh, chưa thuyết giảng).

] Ph�p sư Tĩnh Uy�n ở đạo tr�ng Ch� Tướng, n�i Chung Nam, sống v�o đời T�y (581-618).

] Ph�p sư Huệ Gi�c ở ch�a Huệ Nhật, Giang Đ�, sống v�o đời T�y (581-618).

] Ph�p sư C�t Tạng ở ch�a Di�n Hưng, tại Kinh đ�, sống v�o đời Đường (618-907).

] Ph�p sư Tr� Cư ở ch�a Kiến An, Thường Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907).

] Ph�p sư Tr� Ch�nh ở ch�a Ch� Tướng, n�i Chung Nam, sống v�o đời Đường (618-907) (soạn sớ 10 quyển).

] Ph�p sư Huệ Tr� ở ch�a Hoằng Đạo, Việt Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907).

] Ph�p sư Huệ Tr�ch ở ch�a Thanh Thiền, tại Kinh đ�, sống v�o đời Đường (618-907).

] Ph�p sư Huệ Tuyền ở ch�a Quang Phước, Tương Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907).

] Ph�p sư Quang Gi�c ở ch�a Phổ Quang, tại Kinh đ�, sống v�o đời Đường (618-907) (soạn sớ 10 quyển).

C�c vị Ph�p sư tr�n rất uy�n th�m kinh điển v� đều hiểu rộng kinh Hoa Nghi�m, nhưng c� vị khi�m hạ m� ẩn cư, hoặc c� ch� nhưng chưa th�nh. C�c vị n�y đ� kh�ng chuy�n về kinh Hoa Nghi�m, lại kh�ng c� điềm l�nh ứng hiện, n�n chỉ phụ ghi ở đ�y, ng� hầu biết được những vị c� t�m nguyện hoằng dương kinh n�y l�m cho hương thơm c�n m�i.

7. PH�NG TỤNG (Những vị tr� tụng kinh Hoa Nghi�m)[146]:

7.1- Th�ch Phổ Vi�n:

Kh�ng r� Sư họ g�, theo lời truyền th� dường như Sư c� cuộc sống du phưong, kh�ng c� trụ xứ nhất định.

V�o đầu thời Chu Vũ (690-705), Sư đến Tam Phụ [147]. Sư c� tướng mạo phương phi, n�i năng chậm r�i, r� r�ng, như phong th�i của đấng đại trượng phu. Sư trải qua nhiều v�ng s�ng n�i nổi tiếng, thường tu hạnh đầu-đ�, th�ch l�m việc thiện, cứu gi�p mọi lo�i, đặc biệt ch� trọng đến lợi �ch ch�ng sanh. C� người đến xin quy y, Sư liền tiếp độ, dạy họ phương ph�p tu h�nh, khuy�n tu�n theo khổ hạnh. Sư thường tụng kinh Hoa Nghi�m, nương theo kinh tu tập thiền định, dụng c�ng ng�y c�ng tinh tấn, đến nỗi kh�ng biết đ�m ng�y.

C� lần đi khất thực, đến một th�n x�m nọ, Sư nương ở nơi rừng c�y, g� mả nhiếp t�m tư duy. Đ�m ấy, bỗng c� một con quỷ h�nh d�ng v� c�ng gh� sợ, c� 4 mắt, 6 nanh, th�n đầy l�ng, tay cầm gậy, đi đến trước mặt Sư. Sư mở to mắt, nh�n chằm chằm v�o n�, kh�ng lộ vẻ sợ h�i. Chẳng bao l�u, con quỷ biến mất. Những việc như vậy kh�ng phải �t.

Một h�m, c� người đến xin đầu của Sư. Khi Sư sắp chặt đầu cho, th� họ bảo th�i, kh�ng lấy nữa. Họ lại xin mắt, Sư định kho�t mắt cho, th� họ bảo dừng lại. Họ lại xin tay, Sư liền cột cổ tay l�n c�y, chặt ngang khuỷu tay cho họ, rồi ngất xỉu, ng� xuống đất, nh�n đ� thị tịch tại s�ng Ph�n ở Giao Nam. Nghe tin n�y, đạo tục đau buồn, thương tiếc như mất cha mẹ; sau khi tr�-tỳ, ph�n chia linh cốt, x�y th�p t�n thờ tại nhiều nơi.

7.2- Th�ch Phổ Tế:

Sư người Bắc Sơn, Ung Ch�u [148]. Khi mới xuất gia, Sư y chỉ thiền sư Vi�n tu ph�p khổ hạnh, ở một m�nh trong rừng vắng, kh�ng ngủ nhờ nh� người, ngồi kiết-gi� tu định.

Về gi�, Sư vẫn ở nơi hoang vắng hiểm trở, sống chung với cọp s�i. Tuy Sư c� ch� tho�t trần thế, nhưng lu�n nghi�n cứu kinh điển, lại thường tụng kinh Hoa Nghi�m, cứ 2 ng�y một biến, v� lấy đ�y l�m sự nghiệp. Tiếng Sư tụng kinh �n h�a, �m điệu h�ng hồn, vang khắp. C� lần, Sư dụng t�m qu� sức, đến nỗi m�u n�n ra mấy đấu [149], phải nghỉ tụng kinh, bỏ ăn uống suốt cả 3 ng�y. Thấy vậy, c�c vị đồng m�n thương x�t, mang đến c�c loại thuốc, nhưng Sư bảo: �Kinh dạy: Những bệnh m� thầy thuốc ở đời chữa trị, tuy c� bớt nhưng cũng t�i ph�t, c�n những bệnh m� Như Lai chữa trị, khi khỏi rồi th� kh�ng bao giờ bệnh lại. Vậy d�ng thuốc l�m g�?� N�i xong, Sư tắm gội sạch sẽ, trang nghi�m hương hoa, đảnh lễ chư Phật khắp mười phương, lớn tiếng tụng kinh, bệnh liền b�nh phục.

Đến khi Phật ph�p suy vi, Sư v�o n�i Th�i Bạch [150]�, nhưng kh�ng mang theo thức ăn, đ�ng thời ăn rau rừng, uống nước suối m� kh�ng hề bệnh hoạn. Sư ph�t nguyện, một khi Tượng gi�o [151] hưng thịnh, sẽ xả th�n c�ng dường. Từ đ�, Sư tu theo hạnh Phổ Hiền [152] v� nguyện sanh về c�i Hiền Thủ [153].

Đầu những năm Khai Ho�ng ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣(581-600), Phật ph�p lại hưng thịnh, t�m nguyện đ� th�nh tựu, n�n Sư thực hiện việc xả th�n c�ng dường. Thế l�, Sư tập hợp ch�ng tăng tại sườn n�i ph�a T�y hang Kh�i, ph�t đại thệ nguyện, rồi gieo m�nh xuống vực m� chết. Đạo tục xa gần k�o đến, chật cả hang n�i. Sau đ�, c�c đệ tử x�y Bạch th�p tr�n đỉnh n�i để c�ng dường.

7.3-�� Th�ch Biện T�i:

Sư xuất gia từ thuở nhỏ, thờ ph�p sư Dụ l�m thầy. Qua thời gian tham học gi�o nghĩa, Sư cho kinh Hoa Nghi�m l� rốt r�o, c�ng tột trong tất cả c�c kinh, n�n dốc l�ng nghi�n cứu, nhưng vẫn kh�ng đạt được yếu chỉ. Buồn than cho nghiệp chướng s�u d�y, Sư ch� th�nh ph�t lồ s�m hối. Đồng thời, để giữ kinh cho sạch sẽ, Sư tạo một hộp trầm hương, đặt kinh v�o trong đ�, rồi đội tr�n đầu, kinh h�nh suốt 3 năm.

Một h�m, Sư mộng thấy bồ-t�t Phổ Hiền đến trao cho yếu chỉ vi diệu. Nh�n đ�, Sư đọc th�ng thuộc văn kinh, trước sau đều s�ng tỏ. Đ� cảm được bậc Th�nh thầm gia hộ, Sư c�ng nỗ lực tu học, n�n thấu triệt nghĩa l�. Bấy giờ, Sư bắt đầu hoằng h�a, l�m lợi �ch ch�ng sanh. Sau kh�ng biết Sư vi�n tịch ở đ�u.

Lại c� một vị tăng (kh�ng r� họ t�n) thấy điềm l�nh của Sư, liền khởi l�ng tin s�u; do đ�, học theo hạnh đội kinh, đến n�i Thanh Lương, trụ xứ của bồ-t�t Văn-th�, ch� th�nh cầu gia hộ. Bấy giờ, vị tăng kinh h�nh v� đảnh lễ, l�c n�o cũng đội kinh tr�n đầu. Tối đến, vị tăng để kinh l�n một c�i gi� 3 ch�n, đốt hương đảnh lễ, ngồi kiết gi� b�n dưới, qu�n x�t tư duy những nghĩa s�u xa vi diệu. Trải qua 17 năm, cũng c� điềm l�nh ứng hiện như trước. Hộp trầm hương đựng kinh ấy đến nay vẫn c�n.

C�ng l�c ấy, tại sườn n�i B�o Ph�c, Phần ch�u, c� sa-di Huệ Cầu cũng đầu đội kinh đi nhiễu quanh th�p, trải qua 3 năm, được bậc Th�nh gia hộ, tinh th�ng cả văn nghĩa. V� vậy, người đương thời gọi th�p n�y l� th�p Hoa Nghi�m.

7.4-� Một vị Tăng khuyết danh, bạn đồng tu với ng�i Th�ch Huệ Ngộ:

Một vị tăng ở đạo tr�ng Thiền Định, sống v�o đời T�y (581-618), đồng du phương với ng�i Th�ch Huệ Ngộ. Vị Tăng ấy tr� kinh Hoa Nghi�m, c�n ng�i Th�ch Huệ Ngộ tr� kinh Niết-b�n. Hai vị ẩn cư tại Chung Nam, lấy hoa tr�i l�m thức ăn, lấy n�i rừng l�m nơi cư ngụ. Trải qua nhiều năm, mỗi vị chuy�n thọ tr� kinh của m�nh, ng�y đ�m kh�ng ngừng.

Một h�m, bỗng c� một người kh�ng biết từ đ�u đi đến, v�i ch�o rồi thưa rằng:

- Xin thỉnh một thầy về nh� để con được c�ng dường.

Thấy hai vị nhường nhau, người kia n�i:

- Xin thỉnh vị Ph�p sư tr� kinh Hoa Nghi�m.

Vị tăng b�n mang y b�t, đi theo người kia. Đi được một đoạn kh�ng xa, vị Tăng hỏi:

- Nh� đ�n việt [154] ở đ�u?

Thưa:

- Ở ph�a Nam nơi n�y.

Tăng n�i:

- Hướng Nam chỉ c� n�i, khe, đ�u c� th�n x�m.

Thưa:

- Đệ tử l� thần n�i n�y, nh� ở trong hang n�i, xin Ng�i chớ lo sợ.

Tuy rất kinh sợ v� trong l�ng lấy l�m lạ, Tăng vẫn cố gắng đi theo con đường đ� gập ghềnh. Bấy giờ, vị thần hỏi:

- Ng�i thọ tr� kinh Hoa Nghi�m m� chưa được thần th�ng ư?

Đ�p:

- Chưa được.

Vị thần liền nhấc bổng Tăng bay l�n hư kh�ng, chốc l�t th� đến nơi. Vị Tăng thấy nh� cửa lộng lẫy, v� c�ng tr�ng lệ; ngo�i s�n b�y c�c thức ăn ngon qu� hiếm, c�ng dường khoảng 1.000 vị. Sắp đến giờ thọ trai, vị thần mời Tăng ngồi tr�n t�a cao. Tăng hỏi:

- C� c�c thầy n�o kh�c nữa kh�ng?

Thần thưa:

- Nhiều lắm, l�t nữa sẽ đến.

Tăng n�i:

- Bần đạo tuổi hạ c�n nhỏ, kh�ng đ�ng ngồi t�a n�y.

Thần thưa:

- Ng�i tr� kinh Hoa Nghi�m, đ�ng l� phải t�n k�nh.

Chốc l�t, bỗng thấy hơn 500 vị tăng lạ, kh�ng r� từ đ�u, cầm t�ch trượng, �m b�t, từ hư kh�ng bay xuống, Tăng kinh ngạc, đứng dậy, muốn đảnh lễ, c�c vị tăng kia liền cản lại, thưa rằng:

- Xin Ng�i chớ thi lễ. Ng�i thọ tr� kinh Hoa Nghi�m, l� người đ�ng để ch�ng t�i cung k�nh.

Sau đ�, im lặng, thọ trai xong, c�c vị liền bay l�n hư kh�ng m� đi, nhưng kh�ng biết về đ�u. Chỉ ri�ng Tăng kh�ng biết lối về, n�n bảo vị thần:

- Mong đ�n việt chỉ cho t�i con đường trở về.

Khi ấy, trong s�n của vị thần c� hơn 10 đứa b�, v�c d�ng khoảng 3 tuổi, đang ở trần đ�a giỡn. Vị thần bảo bọn trẻ:

- Một đứa trong số c�c ngươi h�y đến hầu Ph�p sư.

Bọn trẻ đ�n đẩy cho nhau, c�n do dự chưa đi, vị thần nghi�m giọng qu�t. L�c đ�, một đứa trẻ v�ng lời, đi đến thưa Tăng:

- Xin Ng�i mở miệng ra.

Đứa trẻ nh�n v�o miệng Tăng, rồi thưa:

- Ng�i bị bệnh nặng.

N�i xong, đứa trẻ lấy một ch�t c�u bẩn ở trong m�ng tay để v�o miệng của Tăng; l�t sau, lại thưa:

- Xin Ng�i mở miệng ra lần nữa.

Nh�n v�o miệng Tăng, đứa trẻ thưa:

- Bệnh Ng�i đ� l�nh rồi.

Vừa dứt lời, đứa trẻ bay v�o miệng Tăng. Đ� ch�nh l� dược tinh [155], Tăng liền trở th�nh ti�n. Thần thưa:

- Phiền Ng�i đ� đến đ�y, lại kh�ng c� g� c�ng dường trọng hậu, chỉ c� ch�t l�ng th�nh, mong Ng�i đừng tr�ch.

Tăng đ�p:

- Thật hổ thẹn với đ�n việt, n�i kh�ng thể hết. C�ng đức thọ tr� kinh n�y d�ng để trang nghi�m Ph�p th�n.

Thế rồi, hai người từ biệt nhau. Tăng bay l�n hư kh�ng, trở về chỗ cũ, ngồi kiết-gi� giữa kh�ng trung, từ xa n�i với người bạn đồng tu:

- T�i nhờ thần lực thọ tr� kinh Hoa Nghi�m, n�n được thuốc ti�n. Nay người v� ti�n vị tr� kh�c nhau, kh�ng thể ở chung; thời gian chung sống trước đ�y, c� g� kh�ng phải, xin h�y hoan hỷ. Đời sau, ch�ng ta sẽ gặp nhau trước Đức Thế T�n.

N�i xong, Tăng bay l�n cao, khuất dần rồi mất hẳn. Quyển kinh vị Tăng thường tụng cũng đi theo, kh�ng biết ở đ�u.

Bấy giờ, c� thiền sư Ngũ Ch�ng t�n Đạo Thọ, l� người đức hạnh cao trong chốn Thiền m�n, được h�ng Nghĩa học t�n k�nh, đ� tr�nh b�y chi tiết về c�u chuyện n�y.

7.5-�� Th�ch Đ�m Nghĩa:

Sư người Tinh Ch�u, sống v�o đời T�y (581-618), xuất gia từ thuở nhỏ, ở ch�a Thập Lực, nghi�m tr� giới luật v� thay ch�ng l�m những việc nặng nhọc. Sư tu hạnh đầu-đ�, thường ở� tr�n n�i Ngũ Đ�i, nguyện nương nơi bồ-t�t Văn-th� s�ch tấn tu học Phật ph�p. Hằng ng�y, Sư tụng 2 bộ kinh Ph�p Hoa v� một quyển kinh Hoa Nghi�m. Tu nh�n như thế trải qua nhiều năm.

Sau đ�, Sư c�ng với đệ tử l� Đ�m Huấn đi qua c�c đ�i, lễ lạy c�ng dường. Nh�n đến Nam đ�i, Sư thấy một vị Tỳ-kheo-ni, kh�ng r� họ t�n, mặc �o vải, ăn rau rừng, dung mạo thanh nh�; đến nơi ở của vị n�y, th� thấy trống tr�i, kh�ng c� nh� cửa, chỉ thấy một t�a ngồi, bốn ph�a đều đ�ng cọc bằng gỗ, bện cỏ l�m chiếu, kết tr�c l�m t�a, v� ngồi kiết-gi� ở đ�. Sư b�n đến hỏi:

- Sư tu theo ph�p m�n n�o?

Thưa:

- Chỉ tụng kinh Hoa Nghi�m.

Sư liền xin được nghe. Tỳ-kheo-ni thưa:

- T�i v� Đại đức, tăng ni kh�c biệt. Hơn nữa, trời đ� gần tối, Đại đức kh�ng n�n ở đ�y, thỉnh Ng�i đến ph�a Nam hang n�y, nghỉ lại trong một thất đ�.

Sư đang do dự chưa đi, Tỳ-kheo-ni liền đứng dậy để tr�nh đi. Sư n�i:

- V� muốn nghe kinh Hoa Nghi�m, n�n t�i chần chừ chưa muốn đi.

Tỳ-kheo-ni thưa:

- Cứ đến nơi ấy nghỉ, vẫn nghe kinh được!

Sư b�n đến thất đ� kia c�ch chỗ vị Ni khoảng 5-6 dặm, đốt hương c�ng dường từ xa, liền nghe vị Ni tụng kinh Hoa Nghi�m, �m thanh r� r�ng, giống như ở b�n cạnh. Khi vị Ni mới tụng quyển 1, từ xa Sư thấy luồng �nh s�ng ph�ng ra từ miệng vị Ni; sắp đến quyển 2, �nh s�ng kia lan rộng ra; từ quyển 3 trở đi, �nh s�ng tỏa khắp hang n�i giống như ban ng�y. Từ xa Sư thấy h�nh d�ng vị Ni giống như đang ở trước mặt. Đến canh 5, mới tụng xong quyển 4 v� 5, lại tụng tiếp quyển 6, th� �nh s�ng kia dần dần thu lại. Kinh vừa hết, �nh s�ng cũng mất hẳn.

S�ng ra, Sư v� c�c đệ tử mang hương hoa đến c�ng dường, ph�t nguyện rộng lớn, đảnh lễ từ biệt rồi trở về. Thời gian sau, Sư c�ng c�c đệ tử trở lại t�m vị Ni ấy, nhưng kh�ng biết ở đ�u. Sau Sư c�ng với đệ tử l� Đ�m Huấn đến ch�a Th�i Nguy�n tại Kinh đ� kể lại việc n�y cho ph�p sư Hiền Thủ nghe.

7.6- Luật sư Uyển ở ch�a Di�n Hưng, tại Kinh đ�:

Sư c� giới đức tinh nghi�m, h�nh tr� khổ hạnh.

V�o khoảng ni�n hiệu Trinh Qu�n (627-649), một h�m, tr�n đường đến B� Kiều, v� trời sắp tối, n�n Sư nghỉ nhờ nơi một qu�n trọ. Chốc l�t, c� một vị tăng dung nghi kh�c lạ, y phục th� xấu c�ng đến đ�, chủ qu�n xếp đặt ở ph�ng kh�c. Vị tăng bảo chủ qu�n đem rượu thịt đến ăn uống thỏa th�ch. Sư vốn giới hạnh tinh nghi�m, thấy vậy bỗng khởi t�m khinh thường. Vị tăng ăn xong, d�ng nước tro đậu s�c miệng, v�o ph�ng đ�ng cửa lại, rồi tụng kinh Phương Quảng Phật Hoa Nghi�m, trong chốc l�t đ� xong một quyển. Bấy giờ, Sư cảm thấy hổ thẹn, vội th�c liễm th�n t�m, lắng nghe tiếng tụng kinh, chưa đến canh 5 th� đ� xong quyển 6. Sư v� c�ng hối hận, tự tr�ch, buồn b� rơi lệ, v�o ph�ng đảnh lễ s�m hối vị tăng. Nh�n đ�, vị tăng n�i lời từ biệt, m� kh�ng cho biết họ t�n, cũng kh�ng biết đi đ�u.

7.7-�� Cư sĩ Ph�n Huyền Tr�:

Cư sĩ l� người Kinh Ch�u, thuở nhỏ t�m hạnh đ� kh�c tục, ph�t nguyện học đạo. Năm 16 tuổi, cư sĩ bỏ nh� đến ph�a Nam Kinh đ�, đảnh lễ thần tăng l� thiền sư Đỗ Thuận tu tập c�c hạnh th� thắng. Thiền sư bảo đọc tụng kinh Hoa Nghi�m, đồng thời khuy�n y cứ kinh n�y m� tu hạnh Phổ Hiền.

Cư sĩ rất tin k�nh ph�p sư Chỉnh, n�n v�o ch�a Ch� Tướng ở n�i Chung Nam, �n luyện kinh Hoa Nghi�m, th�ng thạo trọn bộ. Sau đ�, mỗi lần tụng kinh, trong miệng lu�n c� x�-lợi, tổng cộng c� hơn mấy trăm hạt, cư sĩ thường mang theo để c�ng dường cho mọi người. C�c danh sơn thắng địa, kh�ng nơi n�o cư sĩ kh�ng đến.

Sau đ�, nh�n khi đến ở tại l�ng X�ch Sa - Phường Ch�u, c�ch th�n ấy 3 dặm về ph�a Bắc c� một ngọn n�i, trong đ� c� một động đ� l� tr� xứ của những người học đạo. Cư sĩ ở lại nơi đ�y hơn 20 năm, ban ng�y tụng kinh Hoa Nghi�m, ban đ�m tu tập Thiền qu�n, ung dung si�u tho�t suốt năm như thế. Những khi cư sĩ tụng kinh, thường c� c�c lo�i chim mu�ng tụ tập, im lặng nghe kinh. Từ đ�, c�c lo�i th� dữ như hổ, s�i� cũng được thuần phục.

C� lần, cư sĩ bị người �c l�n x� xuống vực s�u trăm nhận [156], nhưng kh�ng bị tổn thương g�.

Năm Vĩnh Thuần thứ 1 (682), người ta thấy trong kh�m thờ c� luồng �nh s�ng, cho l� kỳ lạ n�n đến xem, th� thấy cư sĩ đ� mất từ l�u. Họ c�ng đưa nhục th�n cư sĩ ra ngo�i th� �nh s�ng liền mất. Họ hỏa t�ng thi thể v� x�y th�p t�n thờ. L�c đ� cư sĩ hơn 70 tuổi.

7.8- Sa-di B�t-nh� Di-gi�-bạc ở nước Vu-điền:

Sa-di l� người c� giới hạnh, lấy việc tụng kinh Hoa Nghi�m l�m thường kh�a. Trải qua bao năm, c� nhiều điềm cảm ứng linh dị.

Một h�m, bỗng c� 2 người đến chỗ Sa-di, lễ b�i thưa hỏi, rồi chắp tay� đứng qua một b�n. Ngạc nhi�n về h�nh d�ng kỳ lạ của họ, Sa-di hỏi:

- Hai vị từ đ�u đến?

Họ b�n chỉ tay l�n trời, đ�p:

- Đệ tử ở tr�n kia.

N�i rồi, họ dẫn Sa-di đến chỗ vắng, n�i nhỏ:

- Chư thi�n sai đệ tử đến thỉnh Ph�p sư.

Nghe n�i vậy, Sa-di rất b�ng ho�ng kinh sợ. Hai vị trời n�i:

- Mong Ng�i khởi l�ng từ bi, chớ c� lo sợ. Xin Ng�i nhắm mắt lại.

Sa-di miễn cưỡng nghe theo, v� được hai vị n�y đưa l�n c�i trời. Đến nơi, Sa-di thấy lầu điện nguy nga, tr�ng lệ v� c�ng. Bấy giờ, Thi�n chủ quỳ thưa:

- Nay chư Thi�n chiến đấu với A-tu-la [157], nhiều lần bị bại. Nay thỉnh Ph�p sư tụng kinh Hoa Nghi�m dẫn binh ch�ng c�i trời, mong nhờ ph�p lực m� Thi�n ch�ng của t�i đ�nh thắng A-tu-la.

Theo lời cầu thỉnh, Sa-di ngồi tr�n xe b�u, cầm tr�ng phan c�i trời, tr� kinh Hoa Nghi�m vi diệu, dẫn binh ch�ng c�i trời tấn c�ng. Qu�n A-tu-la vừa thấy, tự nhi�n tan r�, r�t lui. Chư Thi�n vui mừng, n�i với nhau:

- Nay Ph�p sư mong cầu những g�, ch�ng ta sẽ đ�p ứng cho Ng�i.

Sa-di đ�p:

- T�i chỉ mong đạt quả V� thượng Bồ-đề [158], chứ kh�ng mong cầu g� kh�c.

Chư thi�n từ chối thưa:

- Sở nguyện rộng lớn của Ph�p sư thật ngo�i khả năng của ch�ng t�i. Chưa biết Ph�p sư c�n mong cầu điều g� kh�c chăng?

Sa-di đ�p:

- Ngo�i việc ấy ra, t�i kh�ng mong cầu g� cả.

Sau một thời gian ngắn, chư Thi�n đưa Sa-di về chỗ cũ. Tất cả y phục đều được ướp hương trời, x�ng l�n ng�o ngạt, trọn đời kh�ng dứt. V�i năm sau, một h�m, Sa-di n�i:

- Ta được sanh về c�i Phật thanh tịnh.

N�i xong, Sa-di nằm nghi�ng b�n phải, kh�ng bệnh m� thị tịch, nhằm ng�y mồng 4 th�ng 2 năm Vĩnh Xương thứ 1 (689).

Ba mươi lăm năm sau, Nh�n-đ�-la-ba-nh�, Tam tạng ph�p sư nước Vu-điền ở Ngụy Quốc Đ�ng tự tại Kinh đ� kể lại việc n�y cho sa-m�n Hiền Thủ nghe.

7.9- Một người họ Vương ở Kinh đ�:

V�o năm Văn Minh thứ 1 (684), một người họ Vương ở tại Kinh đ�, vốn kh�ng c� giới hạnh, lại chưa từng tu thiện. Một h�m, �ng bị bệnh m� chết giấc. Thần hồn của �ng ta bị hai người dẫn đến trước cửa địa ngục. Gặp một vị tăng, hai người kia n�i:

- Đ�y l� bồ-t�t Địa Tạng.

Bồ-t�t liền dạy �ng ta học thuộc b�i kệ:

Nếu người n�o muốn biết

Tất cả Phật ba đời

Phải n�n qu�n như vầy

T�m tạo c�c Như Lai.

Sau khi trao b�i kệ, Bồ-t�t bảo:

- Học thuộc b�i kệ n�y sẽ tho�t khỏi địa ngục.

Nghe n�i vậy, �ng ta học thuộc b�i kệ, rồi v�o gặp vua Di�m-la. Vua Di�m-la hỏi:

- Ngươi c� c�ng đức g�?

Đ�p:

- Chỉ thọ tr� một b�i kệ 4 c�u.

Vừa dứt lời, �ng ta đọc b�i kệ tr�n. Vua Di�m-la thả �ng ta ra. L�c �ng ta đọc b�i kệ, �m thanh vang đến đ�u th� người thọ khổ đều được giải tho�t.

Ba ng�y sau, �ng ta sống lại, ghi nhớ b�i kệ n�y v� kể lại sự việc cho c�c Sa-m�n nghe. Sau khi tra cứu, biết được b�i kệ n�y thuộc phẩm �Dạ-ma Thi�n Cung V� Lượng Chư Bồ-t�t V�n Tập Thuyết Ph�p� trong kinh Hoa Nghi�m quyển 12. Về sau, người họ Vương kể lại việc n�y cho ph�p sư Tăng Định ở� ch�a Kh�ng Qu�n nghe.

7.10- Tỳ-kheo-ni V� Lượng:

Tỳ-kheo-ni họ Mẫn, người Trường An. Tổ ti�n nhiều đời ăn chay, tu thiện, sớm chiều tụng kinh kh�ng ngừng. C� lần, người mẹ họ Triệu mộng thấy một vị tăng Ấn Độ cầm 2 quả v�ng trao cho b� v� bảo: �Ta cho ngươi hạt giống tốt, n�n giữ g�n cẩn thận�. Nh�n đ�, b� thọ thai v� sanh ra V� Lượng.

Thuở nhỏ, V� Lượng c� t�m thiện trời ban v� đ� th�ch xuất gia. Năm 11 tuổi, người chị bảo học thuộc c�c kinh như B�t-nh�, Quan �m�, nhưng V� Lượng hầu như kh�ng hiểu. V� Lượng v� c�ng hổ thẹn, sau đ� chuyển qua thọ tr� kinh Hoa Nghi�m. Vừa xem kinh văn, V� Lượng cảm thấy như đ� học từ trước, n�n mỗi ng�y học thuộc 5 tờ để tự s�ch tấn m�nh. Chưa đầy 3 th�ng, V� Lượng đ� thuộc l�ng 2 quyển. Sau do cố gắng qu� sức, t�m lực suy yếu, V� Lượng ph�t bệnh, phải ngưng tụng kinh nhiều năm. V� lượng rất hối hận, b�n đến trước Phật đốt hương lập nguyện: Nguyện trọn đời tr� kinh Hoa Nghi�m, tu đạo Bồ-t�t. Nh�n đ�, V� Lượng l�nh bệnh. Điều mong cầu đ� th�nh tựu, từ đ�, V� Lượng tụng kinh kh�ng biết mỏi mệt. Năm 18 tuổi, V� lượng thuộc l�u trọn bộ Hoa Nghi�m, �n tập nhiều năm lại c�ng tinh tấn.

Đến năm Vĩnh Thuần thứ 2 (683), vua ban chiếu cho độ người xuất gia. Gia đ�nh V� Lượng cả thảy 5 người đều xuất gia. V� Lượng ở ch�a Đạo Đức, em trai l� Huệ Tung ở ch�a Từ Bi, mới 14 tuổi đ� đọc thuộc bộ kinh Niết-b�n. Nghiệm lại điềm mộng 2 quả v�ng trước đ�y, chẳng phải l� hai người n�y ư? Ba người c�n lại, mỗi người đọc tụng c�c kinh kh�c nhau, c� hơn mấy trăm tờ. Đạo tục đều lấy l�m lạ, cho l� việc hiếm c�.

Sau khi V� Lượng xuất gia, � ch� c�ng ki�n cố, cứ 3 ng�y tụng một bộ Hoa Nghi�m, v� lấy đ�y l�m thường kh�a. Sau khi thọ giới Cụ t�c, V� Lượng tu khổ hạnh c�ng th�m nghi�m mật, kh�ng mặc y phục bằng tơ lụa, chỉ to�n vải th� xấu, kh�ng nhận lợi dưỡng trong tăng ch�ng, kh�ng d�ng thức ăn do tăng nấu, s�u thời[159] lễ s�m, ba nghiệp [160] thanh tịnh, lại bản t�nh �n h�a, c� l�ng từ �i. Mỗi khi thấy người ngh�o khổ, bệnh tật, Ni sư thường khởi t�m thương x�t. Những bạn đồng tu đều khen: �Tuy l� người nữ, nhưng bậc trượng phu cũng kh� s�nh kịp�.

7.11- Chuyện chim Nhạn tụng kinh Hoa Nghi�m:

Tam tạng Nhật Chiếu người Trung Ấn Độ kể rằng: C� lần ta đến nước Nam Ấn Độ, trụ tại ch�a Quật-vưu-gi� (Trung Hoa dịch l� Nhạn). Nh�n thấy chư tăng trong ch�a ấy đều tr� kinh Hoa Nghi�m, ta hỏi:

- V� sao ng�i ch�a n�y mang t�n của một lo�i chim?

Chư tăng đ�p:

- Xưa c� vị Tỳ-kheo thường tụng kinh Hoa Nghi�m để l�m phước nghiệp, nhưng lại phạm trai (ăn mặn). Sau khi mạng chung, vị ấy th�c sanh l�m một con chim Nhạn ở Nam Hải, th�n cao đến 3 trượng, biết n�i tiếng người v� tụng kinh kh�ng ngừng.

Bấy giờ, c� một vị cư sĩ vượt biển t�m của b�u, bỗng một luồng gi� dữ thổi đến l�m ch�m thuyền. L�c ấy, cư sĩ chỉ b�m được miếng v�n, tr�i đến một đảo hoang, y phục v� lương thực đều cạn kiệt, l�ng v� c�ng lo lắng. Bỗng nghe tr�n c�y c� tiếng tụng kinh, cư sĩ liền đến đ� th� thấy một con chim Nhạn đang tụng kinh Hoa Nghi�m. Cư sĩ kinh ngạc gi�y l�t, rồi khen ngợi rằng:

- Tụng hay, tụng hay!

Chim Nhạn nghe khen, liền bay xuống n�i với Cư sĩ:

- �ng c� thể v� ta x�y ch�a được kh�ng?

Cư sĩ trả lời:

- Th�n mạng ta đ�y c�n chưa cứu được, l�m sao c� thể dựng ch�a cho ngươi?

Chim Nhạn n�i:

- Nếu �ng l�m được th� ta sẽ� phụ gi�p của b�u v� đưa �ng về chỗ cũ.

Cư sĩ trả lời:

- Như vậy th� tốt lắm.

Chim Nhạn liền mang cư sĩ tr�n lưng, bay đến n�i b�u. Cư sĩ l� người giỏi ph�n định của b�u n�n chọn rất nhiều ch�u b�u qu� gi�, c�ng để l�n lưng Nhạn. Chim Nhạn bay l�n kh�ng trung vượt biển, đưa cư sĩ đến nước Thi�n Tr�c. Đến bờ, chim Nhạn hạ c�nh xuống v� n�i:

- Mong �ng v� t�i m� dựng ch�a, v� lấy t�n t�i để đặt hiệu ch�a.

Cư sĩ cảm k�nh �n s�u, b�i ng�i từ biệt. Thế rồi, cư sĩ tr�nh b�y sự việc v� d�ng tất cả của b�u l�n vua. Vua b�n phong thực ấp 500 hộ để x�y dựng ch�a, đồng thời đặt t�n l� Nhạn.

TRUYỆN K� KINH HOA NGHI�M

�

8- CHUYỂN ĐỘC (Những vị xem đọc kinh Hoa Nghi�m):

8.1- Th�ch Ph�p Niệm:

Sư họ Vương, d�ng họ thuộc bộ tộc Mậu ở Th�i Nguy�n. Năm 30 tuổi, Sư xuất gia, nhưng t�nh cao ngạo, th�ch du phương, sống bu�ng thả theo th�i quen, khiến mọi người� đều xem thường.

Lần nọ, Sư mộng thấy m�nh đọa xuống địa ngục, chịu mu�n v�n đau khổ. Tỉnh dậy, Sư ăn năn hối cải, nhưng chưa biết nơi quy hướng. Gặp l�c c�c sa-m�n như� Tr� Cự�, tụng tr� kinh Hoa Nghi�m, nhiều lần thầm c� cảm ứng, n�n Sư chuy�n t�m xem đọc kinh n�y, kh�ng kể ng�y đ�m. Mỗi lần cầm quyển kinh th� nước mắt tu�n tr�o, ba năm như thế.

Sau đ�, bỗng nhi�n l�ng m�y rụng hết, ghẻ nhọt nổi khắp th�n, nhưng l�ng Sư vẫn tr�n đầy niềm vui, an nhi�n nhận l�nh quả b�o hiện đời. Sư lại mở hội đại bố th� để đ�p đền c�ng ơn c�c vị thần, lại c�ng si�ng năng đọc tụng. Ba năm sau, bệnh ghẻ dần dần khỏi hẳn. Từ đ�, Sư khuyến h�a mọi người y cứ kinh n�y m� s�m hối lỗi lầm, th� trong 10 nh� đ� hết 9 nh� thực h�nh theo.

Sau, Sư thị tịch tại trụ xứ, thọ 68 tuổi.

8.2-� Th�ch Phổ An:

Sư họ Qu�ch, người Kinh Dương, Kinh Triệu. Thuở nhỏ, Sư lễ thiền sư Vi�n cầu xuất gia. Sau khi v�o đạo, Sư giữ vững tiết th�o, xả bỏ việc đời, t�nh t�nh nhu h�a, nhẫn nại, kh�ng g�y o�n. Sư thường thay ch�ng l�m c�c việc nặng nhọc, nhận l�nh những điều kh� khổ m� l�ng vẫn vui vẻ, lại c�n sợ kh�ng c� việc để l�m.

Khi lớn tuổi, Sư tham học nơi ph�p sư �i. Thời gian sau, Sư đ� tinh th�ng Tam tạng [161], nhưng thường tu tập theo kinh Hoa Nghi�m, đọc tụng suy gẫm, v� lấy kinh n�y l�m mục đ�ch tu h�nh.

Đến khi nh� Chu hủy diệt Phật ph�p, Sư ẩn cư nơi rừng s�u tại T�y K� ở hang Tiện Tử, n�i Chung Nam. Sư sống nơi rừng s�u, tho�t ngo�i trần thế, đức hạnh trong sạch như suối, tiết th�o vững chắc như đ�, v� h�nh tung của Sư cũng như dấu chim, b�ng c�.

Về sau, Sư mời ph�p sư Tĩnh Uy�n về ở chung nơi rừng vắng, chọn lấy yếu chỉ s�u k�n, thể nhận được l� vi diệu, lại h�nh tr� khổ hạnh, xả th�n cho mu�n vật. C� l�c b�y th�n nơi cỏ rậm cho c�c lo�i ruồi muỗi đến đốt, m�u chảy khắp th�n, nhưng Sư kh�ng hề sợ h�i. C� khi nằm như th�y chết để th� th�n cho lo�i hổ s�i, mong ch�ng được sống m� m�nh xả th�n để hợp bản nguyện, nhưng ch�ng đến ngửi m� kh�ng ăn; do đ�, trong l�ng lu�n bất an, hận rằng chẳng tr�n t�m nguyện.

Gặp l�c đất nước loạn lạc, đạo ph�p mịt mờ, lệnh nước lại nghi�m ngặt, kh�ng cho tăng ni trốn tho�t. Bấy giờ, hơn 30 vị tăng danh đức ở Kinh đ� l�nh nạn tại Chung Nam, nhưng chưa c� nơi an ổn. Sư b�n mời tất cả c�c vị n�y đến ở y�n tại một nơi s�u k�n, chủ yếu ở c�c v�ng bờ b�i, ri�ng m�nh th� lộ diện đi khất thực m� kh�ng sợ bị bắt giết. Cho n�n, thức ăn v� y phục cung cấp cho ch�ng tăng đều đầy đủ, việc tu h�nh cũng kh�ng ngưng trệ. �Thời loạn mới biết kẻ sĩ� đ�ng l� Sư đ� ư?

Lại c� lệnh hễ ai bắt được một vị tăng sẽ được thưởng 10 xấp lụa. C� người bằng l�ng đi t�m v� muốn bắt Sư. Sư an ủi họ: �Xem �ng l� người ngh�o khổ, ta xin giao mạng sống cho �ng để �ng được thưởng�. Thế l�, cả hai c�ng v�o Kinh đ�. Bấy giờ, vua bảo người kia: �Ph�p của nước ta nghi�m cấm đạo nh�n ở trong nh�n gian, ngươi lại kh�ng cho ở trong n�i; nếu vậy th� họ sống nơi n�o? Trẫm thấy vị Đạo nh�n n�y thần th�i ch� kh� phi thường, kh�ng mong cầu được sống, n�n thả �ng ta v�o n�i, cũng kh�ng cần tra x�t�.

Sau n�y, nhiều lần bị bắt nhưng Sư cũng được thả như trước.

L�c đ�, ph�p sư �i đang l�nh nạn tại một nh� gi�u c� t�n l� Đỗ �nh ở Nghĩa Cốc. �ng đ�o một c�i hang để giấu Ph�p sư. Sau khi được thả về, nghe tin n�y, Sư đến thăm Ph�p sư. Ph�p sư n�i:

- An C�ng thần th�i ch� kh� hơn người, kh�ng sợ ph�p cấm nghi�m ngặt, c� lẽ kh� ai s�nh kịp.

Sư thưa:

- Nay t�i được tho�t nạn l� nhờ năng lực tr� kinh Hoa Nghi�m. Tất cả sở nguyện được th�nh tựu cũng đều nhờ năng lực n�y.

Nh�n đ�, Sư thỉnh ph�p sư �i về n�i, tự m�nh lo liệu mọi thứ. Bấy giờ, người khắp nơi rầm rộ k�o về. Sư c�ng ph�p sư �i mở rộng trụ xứ. Điều n�y được ghi đầy đủ trong Biệt truyện.

Đầu đời T�y Văn Đế (Dương Ki�n, 581-604), Phật gi�o lại hưng thịnh, vua cho t�m khắp c�c vị tăng hiện c�n v� y theo ph�p xưa m� định đặt sắp xếp. L�c ấy, hơn 30 vị ở hang Tiện Tử v�ng chiếu xuất gia trở lại v� ở tại Quan tự [162]. Tuy Sư rất vui với việc Phật ph�p phục hưng, nhưng kh�ng chạy theo danh lợi, vẫn sống chốn n�i rừng.

Khi ấy, b�n khe nước giữa 2 hang T� Ngọ v� B�o L�m, c� vị cư sĩ đ�o một c�i hang, l�m am thất mời Sư về ở. Nơi n�y, vốn c� một tảng đ� lớn nằm ngay b�n tr�n, sợ rơi xuống l�m sụp am thất, n�n Sư muốn dời tảng đ� đi nơi kh�c. Sư nghĩ: �Xin dời tảng đ� đi nơi kh�c, đừng để hư hoại thất n�y�. Bỗng nhi�n, tảng đ� lăn đi nơi kh�c, khiến ai nấy đều khen l� lạ. Sư bảo: �Đ� l� nhờ năng lực của kinh Hoa Nghi�m�.

B�n tr�i khe Thạch B�ch ph�a Đ�ng của am, c� Tố đầu-đ� l� người hung dữ nhất x�m l�ng, quậy ph� c�ng khắp, ngầm gh�t Sư, n�n toan t�nh giết hại. �ng ta c�ng với ba người bạn, cầm cung, mang kiếm đến s�t hại. Khi �ng vừa giương cung l�n bắn th� mũi t�n kh�ng rời khỏi d�y, cung th� d�nh chặt nơi tay, mắt trợn ngược, lưỡi cứng đơ, cứ đứng thừ ra suốt đ�m, chỉ biết k�u la m� th�i. Nghe vậy, người đi đường loan truyền, xa gần đều tụ tập. Bấy giờ, người trong l�ng đến ch� th�nh đảnh lễ, s�m hối. Sư bảo: �T�i ho�n to�n kh�ng biết, chắc l� do thần lực của kinh Hoa Nghi�m. Nếu muốn khỏi nạn, chỉ cần bảo �ng ấy s�m hối!� Tố đầu-đ� liền l�m theo lời dạy, mới tho�t khỏi.

Lại ở th�n Ngụy ph�a T�y của am, c� �ng Trương Huy sống bằng nghề trộm cướp. Đ�m nọ, �ng ta v�o thất của Sư, l�n lấy b�nh dầu c�ng Phật khoảng 5 l�t, rồi v�c tr�n lưng đi ra. Vừa ra đến cửa, bỗng �ng ta thấy đầu �c mờ mịt, như bị tr�i chặt, kh�ng thể cử động. Thấy vậy, họ h�ng, l�ng x�m đều đến tạ lỗi. Sư bảo: �T�i kh�ng biết g�, c� lẽ l� do thần lực của kinh Hoa Nghi�m. H�y bảo �ng ta s�m hối, trả lại b�nh dầu�. Huy l�m đ�ng theo lời dạy, mới tho�t khỏi.

Lại c� một h�m, �ng Trương Khanh ngụ tại ph�a Nam của am, đến trộm tiền của Sư, giấu v�o tay �o. Về đến nh�, �ng ta lấy ra kh�ng được, lại bị cấm khẩu. Thấy vậy, th�n tộc, h�ng x�m dẫn đến Sư, theo kinh Hoa Nghi�m m� s�m hối, �ng ta mới tho�t nạn.

Tại th�n Tr�nh Qu�ch, c� �ng Tr�nh Huy H�a rất k�nh tin Tam bảo, thường đến chỗ Sư để nghe ph�p yếu. C� lần, �ng ta bị bệnh nặng, chết đ� 2 đ�m, người ta b� th�y, định đưa v�o quan t�i. Bấy giờ, tr�n đường trở về từ huyện Hộ, Sư đến ch�a Đức Hạnh ở ph�a T�y Nam, c�ch th�n ấy 5 dặm về ph�a Đ�ng. Từ xa, Sư gọi:

- Tr�nh Huy H�a, sao kh�ng ra đ�n ta?

Sư gọi nhiều lần như thế, những người l�m ruộng thưa:

- �ng H�a đ� chết l�u rồi! L�m sao ra nghinh đ�n!

Sư bảo:

- N�i bậy, ta kh�ng tin!

L�t sau, Sư đến th�n ấy, lớn tiếng gọi, �ng H�a liền cử động. Thấy thế, người th�n đứng b�n cạnh cắt đứt d�y. Sư bước v�o nh�, lại gọi to lần nữa, �ng H�a liền ngồi dậy, chầm chậm b� đến Sư. Sư bảo người nh� dẹp bỏ quan t�i v� những đồ tẩm liệm; đồng thời, đặt tượng Phật l�n c�i sọt tre lật �p, rồi bảo �ng H�a nhiễu quanh. Thế l� �ng H�a b�nh phục như xưa, sống th�m khoảng 20 năm. Sau đ�, �ng ta lại mắc bệnh, đến đảnh lễ cầu cứu. Sư bảo:

- �ng ấy đi đ�u th� mặc, ta kh�ng cần biết!

Sư vừa dứt lời, �ng ta liền mạng chung.

Từ đ�, Sư được nhiều người biết đến, xin theo học đạo rất đ�ng. Sư mở phước hội [163], thường c� nhiều điềm cảm ứng.

Lại nữa, tại th�n Bạch ph�a Bắc ao C� Minh, c� một b� l�o bị bệnh nằm liệt giường, c�m cả trăm ng�y, n�n ra dấu cho con l� muốn gặp Sư. Con hiểu � mẹ, thỉnh Sư về nh�. Vừa tr�ng thấy Sư, người mẹ bất gi�c bước xuống đảnh lễ, thưa hỏi, tới lui giống như ng�y thường. Ngay đ�, b� liền khỏi bệnh.

Bấy giờ, danh tiếng Sư c�ng vang xa, x�m l�ng tụ tập, trỗi nhạc, rao khắp th�n x�m, muốn mở đại hội bố th�.

Tại th�n nọ, gia đ�nh �ng Bạch Di Sanh v� c�ng ngh�o kh�, lại c� 4 người con g�i. Người vợ chỉ được một tấm vải th� quấn quanh người, c�c người con g�i th� kh�ng mảnh vải che th�n. Ri�ng người con cả t�n l� Hoa Nghi�m, tuổi đ� 20, c� được 2 thước vải th�, định đem c�ng dường. L�c đ�, Sư dẫn những người trong th�n, lần lượt đến nh� c� ta, nhưng x�t thương cho cảnh ngh�o khổ, mọi người đi ngang m� kh�ng v�o nh�. C� ta suy nghĩ: �Do ngh�o khổ, n�n ta kh�ng dự hội được. Nay lại kh�ng l�m thiện, đời sau ngh�o khổ gấp bội phần�.

Nghĩ thế xong, đi xin đồ vật khắp nơi, nhưng kh�ng ai cho cả, c� ta ngữa mặt l�n trời than kh�c. Bấy giờ, thấy một nắm rơm d�ng để b�t lỗ trống trong nh�, c� k�o lấy, giũ ra th� được hơn 10 hạt l�a, rồi b�c th�nh gạo. C� đem hơn 10 hạt gạo n�y c�ng với mảnh vải trước đ�y, vui vẻ đến phước hội; nhưng v� th�n kh�ng y phục, n�n phải chờ đến đ�m tối, c� mới r�n r�n đi đến chỗ c�ng dường. Đến nơi, từ xa, c� n�m mảnh vải v�o trong đống đồ bố th�, ri�ng 10 hạt gạo xin d�ng để nấu cơm. Ngay đ�, c� ph�t nguyện: �Nghiệp khốn c�ng của con l� do gieo trồng từ nhiều đời trước. Ngh�o c�ng m� h�nh bố th� l� để mong cầu quả b�o đời sau. Nay đem 10 hạt gạo n�y bỏ v�o nồi, với t�m ch� th�nh, nguyện cho con tho�t cảnh ngh�o khổ. Nếu cơm nấu xong biến th�nh m�u v�ng th� đ�ng như lời nguyện. Nếu kh�ng cảm ứng th� th�n n�y biết l�m sao?� Ph�t nguyện xong, c� gạt lệ trở về.

Thế l� cả một nồi cơm 5 thạch [164] đều biến th�nh m�u v�ng. Đại ch�ng thấy thế v� c�ng kinh ngạc, nhưng kh�ng r� l� do. Họ t�m hỏi khắp nơi, Sư bảo: �Đ� l� do nguyện lực của con g�i nh� Bạch Di Sanh�.

L�c đ�, trong phước hội thu được 10 hộc [165] l�a, liền đem trợ gi�p cho c�. Về sau, Sư đem việc n�y tr�nh l�n vua, vua cho ph�p độ Hoa Nghi�m xuất gia, v�o ch�a tr� kinh Hoa Nghi�m cho đến trọn đời.

Tuy Sư ở ẩn, nhưng thường cứu người gi�p vật. Mỗi năm, v�o m�a Xu�n v� Thu, x�m l�ng đều c� c�ng tế, sanh vật bị giết qu� nhiều, Sư đi khắp nơi để chuộc c�c con vật, đồng thời khuyến h�a d�n ch�ng thực h�nh t�n nghĩa, đạo đức, l�m cho 9/10 hội c�ng tế trong th�n kh�ng s�t sanh, hại vật.

Lần nọ, trong th�n b�n cạnh thất của Sư, người d�n bắt 3 con heo, định mổ thịt. Nghe tin n�y, Sư đến chuộc lại. Người d�n sợ kh�ng giết được, n�n ra gi� 10.000 lượng. Sư bảo: �Bần đạo hiện c� 3.000 lượng, c� chịu b�n kh�ng?�

Mọi người kh�ng đồng �, lại c�n phẫn nộ. Bỗng c� một đứa b� quấn tấm da d�, đi đến tế đ�n gi�p Sư mua heo. Thấy cảnh tranh c�i, đứa b� xin rượu, vừa ăn uống vừa nhảy m�a, ph�t ra �nh s�ng rực rỡ xoay chuyển quanh th�n, khiến những người tại tế đ�n đều l�a mắt. Ph�t chốc, đứa b� biến mất, nhưng kh�ng r� đi đ�u. Sau đ�, Sư cầm dao cắt thịt m�nh, rồi bảo: �Người v� vật cũng đều l� thịt. Nhưng heo ăn những thứ nhơ uế, m� c�c �ng lại ăn thịt n�, c�n con người ăn cơm, lẽ n�o kh�ng cao qu� hơn sao?�

Nghe Sư n�i vậy, họ đồng loạt thả heo. Sau khi được cứu tho�t, heo nhiễu quanh Sư 3 v�ng, mũi miệng chạm v�o Sư để tỏ � vui mừng cảm tạ. V� vậy, cho đến nay, trong v�ng 50 dặm ph�a T�y Nam Kinh đ�, c�c lo�i heo g� đều kh�ng bị giết để c�ng tế. Những chuyện Sư h�nh từ khuyến thiện c� cảm ứng đại loại đều như thế.

Sư t�nh vốn th�nh t�n, ưa đọc kinh Hoa Nghi�m. Suốt đời chỉ một b�t ba y, trải bao năm th�ng lại c�ng th�m tinh tấn.

V�o năm Khai Ho�ng thứ 8 (588), T�y Văn đế nhiều lần ban sắc mời Sư v�o Kinh đ� để dạy cho Ho�ng th�i tử [166]. Khi ấy, C�ng ch�a trưởng x�y dựng ch�a Tĩnh Ph�p v� thỉnh Sư về trụ tr�. Tuy mang danh ở chốn kinh th�nh, nhưng Sư vẫn thường sống nơi v�ng rừng n�i.

V�o ng�y 5 th�ng 11 năm Đại Nghiệp thứ 5 (609), Sư vi�n tịch tại ch�a Tĩnh Ph�p, thọ 80 tuổi, di h�i được an t�ng tại n�i Chung Nam, sau x�y th�p t�n thờ b�n cạnh ch�a Ch� Tướng.

8.3- Th�ch Ph�p An:

Sư họ B�nh, người Thuần C�, An Định, thuở nhỏ xuất gia ở tinh x� Cửu Lũng tr�n n�i Th�i Bạch. Sư chọn ph�p Thiền l�m sự nghiệp, trọn đời chỉ mặc vải th� xấu, ăn uống đạm bạc.

V�o khoảng ni�n hiệu Khai Ho�ng (581-600), Sư đến Giang Đ�[167] yết kiến Tấn Vương [168]. Vương vừa thấy như đ� quen từ l�u, b�n mời Sư trụ tại đạo tr�ng Huệ Nhật v� thường thỉnh đi chung mỗi khi tuần du.

Một h�m, vua đến Th�i Sơn, gặp l�c kh�ng c� nước, Sư lấy dao chọc v�o tảng đ�, nước bỗng tu�n ra. Vua khen ngợi v� hỏi:

- Thần lực g� vậy?

Sư đ�p:

- Thần lực của Ho�ng thượng!

Sư lại c�ng vua v�o hang, gặp một vị tăng mặc y phục th� xấu, cưỡi lừa trắng đi đến. Vua hỏi:

- Ai vậy?

Sư đ�p:

- L�ng C�ng [169].

Sau đ�, cả hai đến ch�a Thần Th�ng, v�o giảng đường th� thấy một vị thần d�ng vẻ rất uy nghi�m, đang tựa v�o miệng chim hạc nh�n xuống mọi người. Vua lại hỏi. Sư đ�p:

- Thần n�i Th�i Bạch theo Ho�ng thượng đ�.

Người đương thời cho rằng, vị thần n�y ở đ�y đ� 300 năm, ngủ kh�ng cần gối, đầu trườn thẳng ra ngo�i giường, nước d�i chảy c� khi gần một đấu m� chẳng biết v� sao.

Về sau, T�y Dạng Đế (Dương Quảng, 604-617) c�ng trọng Sư hơn. Uy đức của Sư �t cả Vương C�ng, ai gặp cũng đều t�n k�nh, tăng tục đi đường k�nh Sư như thần.

C� lần, vua đi chi�m b�i c�c Th�nh t�ch ở những nơi nổi tiếng, như n�i Ngũ Đ�i�, đồng thời mời c�c vị ẩn dật ra gi�p vua trị nước. Bấy giờ, tại đạo tr�ng Huệ Nhật c� hơn 2000 tăng ch�ng tu học m� tứ sự lu�n đầy đủ, đều nhờ đức hạnh của Sư vậy.

Vua lại đến Đ�ng Đ�[170], lập đạo tr�ng Bảo Dương, đặc biệt thỉnh Sư về đ�y hoằng ph�p. Sư lu�n đọc tụng kinh Hoa Nghi�m trải qua nhiều năm th�ng. C� khi Sư n�i: �Cảnh giới Phổ Hiền thường hiện trước mắt ta�.

Lần nọ, Sư v�o hang đ� s�u hơn trăm dặm trong n�i Cửu Lũng để khắc kinh Hoa Nghi�m. V� thế, hang đ� n�y được gọi l� Hoa Nghi�m đường.

V�o năm Đại Nghiệp thứ 11 (615), Sư kh�ng bệnh m� tịch, thọ 98 tuổi. Vua ra lệnh đưa kim quan của Sư về n�i Th�i Bạch, ng�y nay mộ th�p vẫn c�n. Tăng tục k�nh nhớ Sư, b�n lập tượng để cầu phước. C�n nơi Sư khắc kinh th� v�ch n�i cheo leo hiểm trở; gần đ�y, người biết v� cố chấp m� kh�ng đi, kẻ muốn đi th� lại kh�ng biết đường.

8.4- Th�ch Giải Tho�t:

Sư họ H�nh, người huyện Ngũ Đ�i thuộc Đại Quận, xuất gia năm 7 tuổi, c� ch� nguyện cao xa. Ban đầu, Sư theo học định v� xả nơi thiền sư Huệ Si�u [171] ở n�i B�o Ph�c, ph�a T�y Giới Sơn. Thiền sư Huệ Si�u đặc biệt c� t�i biết nh�n người, nhận ra Sư sẽ trở th�nh bậc ph�p kh�, n�n bảo với ch�ng rằng: �Sự thể nhận Thiền học của Giải Tho�t rất s�u, c�c �ng kh�ng thể s�nh kịp, kh�ng n�n sai Tho�t lao dịch việc Tăng như những người tầm thường kh�c�.

Kh�ng bao l�u, Sư tỏ ngộ chỗ uy�n �o, hiểu thấu đến tận c�ng. Năm 18 tuổi, Sư học hỏi khắp c�c t�ng, tham vấn nhiều bậc thạc đức, nghe được điều mới, hiểu thấu nghĩa xưa. Sau khi đăng t�a thọ giới Cụ t�c, Sư lại chuy�n tr� Luật tạng. Chẳng bao l�u, Sư trở về nơi ở cũ, lập tinh x� Phật Quang tr�n n�i Phật Quang ở ph�a T�y Nam Ngũ Đ�i sơn để tu tập. Sư thường tụng kinh Ph�p Hoa, c�n mỗi lần đọc kinh Hoa Nghi�m th� li�n tục ng�y đ�m. Về sau, căn cứ v�o kinh Hoa Nghi�m, Sư thực tập ph�p qu�n h�o quang của Phật.

Sư cũng thường đến ch�a Cổ Đại Ph� ở ph�a Bắc vườn hoa thuộc Đ�ng Nam Trung Đ�i, cầu gặp bồ-t�t Văn-th�, v� đ� được nhiều lần diện kiến. Lần đầu, Sư vừa lễ b�i th� Bồ-t�t biến mất; lần sau, mới được nghe Bồ-t�t dạy rằng: �Nay �ng đ�u cần lễ b�i ta, h�y tự hối ắt sẽ tỏ ngộ�.

Thế rồi, Sư cung k�nh v�ng theo lời dạy của Bồ-t�t, rồi tự t�m cầu m� ngộ ph�p V� sanh, được ph�p hỷ. Tuy nhi�n, Sư cảm kh�i đ�y chỉ l� lợi �ch ri�ng, m� l�ng lại muốn độ khắp ch�ng sanh, n�n ch� th�nh cầu Đức Phật chứng minh, b�n cảm được chư Phật ứng hiện n�i kệ rằng:

Ph�p của Phật s�u xa vắng lặng

Nhiều kiếp tu h�nh nay mới đặng.

Nếu người mở được ph�p nh�n ấy

Hết thảy chư Phật đều ngợi khen.

Nghe b�i kệ n�y, Sư hỏi l�n kh�ng trung: �Ph�p s�u xa vắng lặng n�y h� c� thể gi�o h�a người được ư?� Khi ấy, c�c Đức Phật liền ẩn mất, chỉ c�n c� tiếng vọng lại:

Tr� phương tiện l� đ�n

Chiếu thấy cảnh giới t�m

Ph�p cứu c�nh ch�n thật

Đều kh�ng thể thấy được.

Lần nọ, Đ� đốc của ch�u n�y thỉnh Sư truyền giới ph�p. Khi ph�p sự kết th�c, Sư trở về Đ�ng, Đ� đốc v� Tăng ch�ng tiễn đến cửa th�nh Đ�ng th� mặt trời sắp lặn. Buồn v� kh�ng được đốt hương c�ng dường c�c Đức Phật, Sư �y n�y v� hổ thẹn, chợt nghe tr�n th�nh c� tiếng bảo rằng:

Chắp tay kết th�nh hoa

Th�n l�m vật c�ng dường.

T�m thiện, hương ch�n thật

T�n th�n, kh�i trầm bay.

Chư Phật nghe hương ấy

Tức thời đến độ ngay.

C�c ngươi n�n tinh tấn

Chớ nghi ngờ mảy may.

Bấy giờ, chỉ m�nh Sư nghe được tiếng n�i n�y, n�n c�ng d�ng m�nh hơn. Từ đ� về sau, Sư chứng nhập ng�y c�ng s�u, c�c bậc đức hạnh vui mừng c�ng Sư kết l�m quyến thuộc. Thế l�, gần xa k�o đến thỉnh gi�o rất đ�ng, mỗi ng�y c� đến 300 người, ngay cả những bậc cao đức cũng tụ về. V� mong ph�p sự th�nh tựu tốt đẹp, n�n Sư nhắc nhở bốn ch�ng rằng: �Mỗi người n�n ăn ng�y một bữa�. Ph�ng x� chật hẹp, nhiều người phải ngồi ngo�i trời, n�n Sư sai ch�ng đem b�t, ghế xếp đặt khắp cả n�i rừng. Sư �n cần khuyến dụ, t�y việc m� chỉ bảo, mong sửa đổi chỗ ngăn trệ cho mọi người, ho�n to�n kh�ng c� phương ph�p chuẩn mực n�o. Cho n�n, những người v�n du kh�ng ai xem thường đạo tr�ng của Sư. Song, gần 50 năm, Sư chưa từng rời ch�a, người học Thiền th�nh tựu c� đến hơn 800. Ngo�i ra, số người h�m mộ đạo phong của Sư m� tới lui c�n hơn gấp bội.

T�i thường đọc Truyện k�, gặp nhiều bậc cổ đức, như Nam Nhạc Huệ Tư [172] đạt được Thập t�n, hiển giai vị cao, Thi�n Thai Tr� Giả [173] chứng đắc Ngũ phẩm đệ tử vị [174], tỏ c�ng nghiệp rực rỡ; nhưng việc gi�o h�a đồ ch�ng th�nh t�i, th� chưa vị n�o c� đồ ch�ng đ�ng như vậy. Nếu chẳng phải l� bậc c� hạnh vị cao, phương tiện hiện th�n đồng với ph�m phu, th� hẳn l� nhờ sự gia tr� của bồ-t�t Văn-th� gi�p hoằng dương Phật ph�p vậy!

Lại nữa, tại n�i Đại Hắc ở Đ�ng Nam Thanh Lương, ph�a T�y Hằng Nhạc, c� một Thanh t�n nữ [175] bị m�, thường ngồi thiền một m�nh trong n�i. V�o 6 ng�y trai [176] mỗi th�ng, c�c tăng tục tại Hằng Ch�u thường d�ng hương hoa, m�n ngon đến c�ng dường bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi. Một h�m, đ�ng giờ Ngọ, chợt nghe tr�n kh�ng trung c� tiếng bảo rằng: �Bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi đang gi�o h�a trong n�i Phật Quang tại Ngũ Đ�i, c� n�n đến đ�, ắt được ngộ đạo�. Mọi người cũng đều nghe v� rất vui mừng. V�ng theo lời dạy, c� g�i đến n�i Phật Quang. Hơn 200 dặm đường đi hiểm trở, c� g�i m� d� đường đi trước trong khi kh�ng c� người dẫn dắt. Thấy vậy, Sư kinh h�i bật dậy, ngay đ� liền ngộ được th�m l�. Do đ�, c� thể n�i rằng: �Sư l� bậc Đại th�nh, phương tiện gi�ng ph�m�.

Sư sắp thị tịch, chư tăng biết được, n�n đến từ biệt Sư suốt đ�m. Đến khuya, c� một con hổ đến d�ng suối Sư thường uống nước, g�o rống bi ai rất l�u. Đến giờ Ngọ h�m sau, Sư cạo r�u t�c như thường, rồi lễ b�i Tăng ch�ng. Sau đ�, Sư trở về thiền ph�ng, ngồi ngay thẳng m� tịch, hưởng thọ 81 tuổi, nhằm năm Trinh Qu�n thứ 16 (642). L�c ấy, Tăng tục buồn thương như cha mẹ mất, liền tạc kh�m thờ nhục th�n Sư ngay trong ch�a, quay mặt về hướng T�y, mở 2 c�nh cửa hẹp. Cho đến nay, người đến chi�m lễ thấy Sư vẫn như c�n sống.

L�c sinh thời, Sư từng n�i với những người trong th�n tộc rằng: �Sau khi ta vi�n tịch, c� một vị Đại nh�n l�m rạng danh ta, hiệu Thanh Lương phục hưng từ đ�y�.

Đến th�ng 9 năm L�n Đức thứ 1 (664), Đường Cao T�ng ban chiếu cho sa-m�n Hội Di ở ch�a Hội Xương, c�ng với Quả Nghị, Ch�n Vạn Phước d�ng ca-sa l�n nhục th�n Sư; đồng thời, đến c�ng dường Th�nh t�ch tại c�c ngọn n�i danh tiếng. Từ đ�, kẻ sĩ gần xa c� l�ng quy hướng đều nhớ m�i chốn n�y. Nghiệm lại thật đ�ng với lời Sư đ� n�i.

8.5- Th�ch Minh Diệu:

Sư xuất gia từ thuở nhỏ, kết giao với thiền sư Giải Tho�t v� đối xử bằng t�nh sư hữu [177]. Sư t�nh t�nh nhu thuận, khi�m tốn, chưa từng lộ vẻ buồn vui. Sư thường tụng kinh Ph�p Hoa, v� si�ng năng đọc kinh Hoa Nghi�m, về gi� lại c�ng th�m tinh tấn. Sư cao 7 thước, c� giọng n�i trầm bổng, nương thiền sư Giải Tho�t học ph�p qu�n h�o quang của Phật.

C� lần, Sư tuyệt thực theo thiền sư Giải Tho�t đến đảnh lễ bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi ở ch�a Đại Ph�. Đến ph�a Bắc vườn hoa, Sư chợt gặp một vị Đại đức dung nghi v� y phục kh�c thường, từ hang Vương tử thi�u th�n bước ra. Vị ấy từ từ đi thẳng đến ph�a Nam Phật đường, ph�a Đ�ng ch�a Đại Ph�, rồi như muốn c�ng đi về hướng Đ�ng. Vừa mừng vừa lo, Sư định bước về ph�a trước ch� th�nh đảnh lễ, nhưng chưa đi được v�i thước, th� vị Đại đức ấy biến mất. Sư b�i ng�i hồi l�u, l�ng c�ng tinh tấn.

Ng�y sa-m�n Hội Di ở ch�a Hội Xương, đất T�y Kinh v�ng lệnh vua đến n�i Ngũ Đ�i, Sư đ�ch th�n đảnh lễ. L�c đ�, Sư thọ đến 106 tuổi m� thần th�i vẫn uy nghi�m. Sau kh�ng biết Sư vi�n tịch ở đ�u.

8.6- Sa-m�n Th�ch-ca-di-đa-la:

Th�ch-ca-di-đa-la (H�n dịch l� Năng Hữu), người Trường Qu�, nước Sư Tử, đ� chứng quả A-na-h�m.

V�o năm L�n Đức thứ 1 (664), Sư đến Trung Hoa, vua Đường Cao T�ng (L� Trị, 650-683) rất k�nh trọng, n�n thỉnh Sư ở chung với ch�n nh�n [178] Trường Ni�n v� Đại tướng qu�n Ho�i H�a, tại cung Bồng Lai trong cung cấm. Được hơn một năm, Sư xin vua đi chi�m b�i những Th�nh t�ch khắp c�c danh sơn, rồi t�m đến đảnh lễ bồ-t�t Văn-th�-sư-lợi ở n�i Thanh Lương, Đại Ch�u.

C� lần, đến ch�a Th�i Nguy�n tại Kinh đ�, gặp l�c chư Tăng sắp tụng kinh Hoa Nghi�m, Sư hỏi người phi�n dịch:

- Đ�y l� kinh g�?

Thưa:

- L� kinh Hoa Nghi�m.

Sư tỏ vẻ cung k�nh v� n�i:

- Kh�ng ngờ nơi đ�y cũng c� kinh n�y!

N�i xong, Sư chắp tay hoan hỷ, t�n th�n hồi l�u v� n�i:

- C�ng đức của kinh Đại Phương Quảng Phật Hoa Nghi�m n�y thật kh� nghĩ b�n. Tương truyền: Ở T�y Vức c� người rửa tay trước khi đọc kinh n�y, tr�ng kiến nhờ thấm ướt nước rửa tay m� sau khi chết được sanh l�n trời; huống g� thọ tr� đọc tụng kinh n�y, th� phước b�o c�ng kh�ng thể nghĩ b�n.

8.7- Cư sĩ Cao Nghĩa Th�nh:

Cư sĩ người huyện L�m Phần, Tấn Ch�u, xuất th�n trong một gia đ�nh c� truyền thống k�nh tin Tam bảo, được x�m l�ng k�nh trọng.

V�o th�ng 2 năm H�m Hanh thứ 4 (673), Cư sĩ thỉnh kinh Hoa Nghi�m ở ch�a Hiền Kiếp tại huyện Hồng Động về thờ trong ng�i th�p nhỏ tại nh�. Đ�ng giờ Ngọ h�m tụng kinh, bỗng c� �nh s�ng lạ như mặt trời chiếu v�o gương, soi rực rỡ tr�n v�ch, hồi l�u mới tắt. Khi tụng biến thứ hai, �nh s�ng lại chiếu soi khắp bốn v�ch của Phật đường. Do đ�, mọi người xa gần c�ng đến xem v� đều khen ngợi, k�nh ngưỡng.

8.8- Th�ch Hoằng Bảo:

Sư người Th�i Kh�u, huyện Tr�u B�nh, Truy Ch�u. Năm 18 tuổi, Sư xuất gia ở ch�a Hoằng Ch�n.

Một h�m, nơi cổ của Sư bỗng nổi một cục bướu nhỏ, sau lớn dần bằng c�i ch�n lớn, cứu chữa kh�ng khỏi, l�m cho đầu chỉ ngước l�n m� kh�ng thể c�i xuống, n�n gi� t�p mưa sa đều chảy hết v�o mũi miệng, uống ăn hay s�c rửa gian khổ mu�n phần. Kh�ng chỉ những người xung quanh khinh bỉ m� Sư cũng buồn tủi cho th�n phận của m�nh.

Năm 35 tuổi, t�nh cờ gặp một vị tăng dạy đọc kinh Hoa Nghi�m để ti�u trừ nghiệp chướng đời trước, Sư b�n chuy�n t�m ch� th�nh, ng�y đ�m tha thiết, s�m hối s�u thời. Nguyện tụng 100 biến, nhưng vừa hơn 40 biến, th� Sư nằm mộng thấy c� người cầm dao b�n cắt bỏ cục bướu. V�i ng�y sau, nơi cục bướu nổi một mụt ghẻ lớn bằng tr�i t�o. Sư lấy tay ấn nhẹ th� mủ chảy ra mấy chung, ng�y ng�y đều như thế, suốt 3 th�ng liền. Từ đ�, bướu ghẻ l�nh dần cho đến b�nh phục. L�c ấy nhằm v�o đầu năm H�m Hanh thứ 2 (671).

Sư c�ng c�c đệ tử dốc l�ng truyền b� kinh luật. Vui mừng bởi được t�i tạo trong chốn ph� sinh v� cảm niệm sự linh th�ng của Th�nh lực, vui buồn lẫn lộn, Sư đổi hết tư t�i lấy tiền chi ph�, cung k�nh bi�n ch�p một bộ kinh Hoa Nghi�m, ng�y đ�m đọc tụng, thọ tr�, khoảng v�i năm mới ho�n th�nh t�m nguyện. Từ đ�, mọi người gần xa đều ph�t t�m truyền b� kinh n�y.

8.9-� Chuyện kinh Hoa Nghi�m ph�ng �nh s�ng:

V�o năm Văn Minh thứ 1 (684), Tam tạng ph�p sư Nhật Chiếu người Trung Ấn Độ phi�n dịch kinh Hoa Nghi�m tại ch�a Th�i Nguy�n (Ngụy Quốc T�y Tự) ở Kinh đ�, Trung Quốc.

Một h�m, Sư kể rằng: Gần th�nh Chi�m-ba nước Nam Ấn Độ, c� một ng�i ch�a t�n Tỳ-sắt-n�, c�c vị Tăng trụ nơi đ�y chuy�n tu hạnh đầu-đ� v� học theo ph�p Tiểu thừa. Bấy giờ, bỗng c� vị ph�p sư Đại thừa mang bộ Hoa Nghi�m đến. C�c vị tăng Tiểu thừa kh�ng cung k�nh, n�n vị ph�p sư Đại thừa để bộ kinh lại, rồi kh�ng biết đi đ�u. V� t�m kh�ng k�nh tin, c�c vị tăng Tiểu thừa n�m bộ kinh n�y xuống giếng. Sau đ�, thường thấy một luồng �nh s�ng đỏ rực từ trong giếng ph�ng ra b�n ngo�i, c� l�c như ngọn lửa dữ, mọi người b�n vớt l�n th� đ�ng l� bộ Hoa Nghi�m. Tuy ng�m l�u ng�y trong nước, nhưng bộ kinh kh�ng hề bị ướt. V� vậy, c�c vị tăng Tiểu thừa mới tin bộ kinh n�y l� lời Phật n�i, nhưng vẫn cho l� kh�ng bằng kinh Tiểu thừa, n�n xếp dưới. Đến s�ng h�m sau, lại thấy bộ kinh n�y nằm tr�n, c�c vị b�n la rầy mấy Ch� tiểu:

- Ch� n�o tự � dời kinh l�n tr�n?

Thưa:

- Dạ, kh�ng ai động đến!

C�c vị lại đem đặt xuống b�n dưới, ng�y mai bộ kinh cũng nằm l�n tr�n như trước. V�i lần như thế, c�c vị tăng Tiểu thừa v� c�ng kinh ngạc, mới biết kinh n�y hơn hẳn những kinh m�nh đ� học. Thế l�, c�c vị gieo m�nh xuống đất, kh�c than kể lể, hồi t�m s�m hối, c�ng nhau thọ tr� kinh n�y. Từ đ�, kinh Hoa Nghi�m rất được thịnh h�nh tại nước n�y; đồng thời, c�c sư Tiểu thừa đều suy t�n, quy k�nh v� vững tin kinh n�y.

9- THƯ TẢ (Những vị bi�n ch�p kinh Hoa Nghi�m)[179]:

9.1- An Phong Vương Di�n Minh v� Trung Sơn Vương Nguy�n Hy:

Di�n Minh v� Nguy�n Hi đều thuộc d�ng T�n thất đời Ngụy [180], th�ng hiểu chuyện xưa, c� học vấn v� tri thức. Hai �ng c�ng lập đạo tr�ng, thay nhau giảng ph�p; lại d�ng nước thơm h�a mực để ch�p 100 bộ kinh Hoa Nghi�m. Đặc biệt, c� ch�p một bộ kinh Hoa Nghi�m chữ nhũ v�ng tr�n lụa trắng, tất cả đều đặt trong rương tứ bảo [181] v� h�m ngũ hương [182]. V�o đ�m khuya vắng lặng, hai �ng thanh tịnh th�n t�m, tụng kinh h�nh đạo. Bấy giờ, thường c� luồng �nh s�ng 5 sắc [183] ph�ng ra, chiếu rực cả nh�. Mọi người đều thấy, c�ng tin s�u kinh n�y.

9.2- Th�ch Đức Vi�n:

Sư người Thi�n Thủy, xuất gia từ thuở nhỏ, thường chọn kinh Hoa Nghi�m l�m ph�p tu, lấy việc tụng kinh, tham thiền l�m thường kh�a. Sư tham học khắp c�c đạo tr�ng, tỏ ngộ được l� c�ng tột. Lại k�nh nghĩ Hoa Nghi�m l� bộ kinh uy�n �o; muốn tỏ l�ng ch� th�nh với kinh, Sư b�n tạo một khu vườn thanh tịnh, trồng c�y d�[184] v� c�c hoa cỏ thơm. Từ đ�, h�ng ng�y, sau khi tắm gội sạch sẽ, Sư v�o vườn, tưới nước thơm cho c�y. Suốt 3 năm, c�y d� lớn l�n, tỏa hương thơm ng�t. Bấy giờ, Sư dựng ri�ng một tịnh thất, d�ng đất thơm tr�t v�ch, đắp nền, rồi chuẩn bị đầy đủ hương thơm, vật dụng sạch sẽ, đồ tắm, y phục mới. Những người thợ được mời cũng phải trai giới, khi ra v�o phải� thay y phục, s�c miệng, rửa tay, x�ng hương, rồi mới lột lấy vỏ c�y ng�m v�o nước trầm để chế tạo th�nh giấy, trọn một năm mới xong.

Sư lại đắp một nền kh�c để l�m căn ph�ng mới, m� to�n bộ cột k�o, rui m� cho đến ng�i lợp cũng đều rửa bằng nước thơm. Mọi việc đều tinh khiết, nghi�m cẩn. Trong căn ph�ng ấy, Sư bố th� một t�a được l�m bằng gỗ b�ch khảm ng� voi, chung quanh b�y biện hương hoa, ph�a tr�n c� treo lọng b�u v� chu�ng gi�. B�n kinh được l�m bằng gỗ bạch đ�n [185], kết r�m xen với lưu t�[186], tử trầm [187], b�n cạnh l� c�i �n b�y đầy b�t nghi�ng. Người viết kinh h�ng ng�y phải giữ giới nghi�m tịnh, tắm 3 lần bằng nước thơm, mặc y mới, đội hoa quan [188], giống như người c�i trời, rồi mới v�o ph�ng ch�p kinh. Hai b�n đường v�o ph�ng ch�p kinh, c� đốt hương thơm ng�t v� xướng tụng Phạm �m. Bấy giờ, Sư cũng đắp y trang nghi�m, bưng lư hương, cung k�nh dẫn đường, rải hoa c�ng dường, rồi mới ch�p kinh. Sư quỳ gối dốc l�ng, định thần ch� �. Mới ch�p được v�i h�ng, mỗi chữ đều ph�ng h�o quang chiếu s�ng cả căn nh�, hồi l�u mới tắt. Thấy vậy, mọi người đều rất cảm động.

C� khi c�n cảm đến Thần nh�n hiện h�nh cầm k�ch bảo vệ, chỉ Sư v� người ch�p kinh tr�ng thấy. Lại c� một đồng tử c�i trời Phạm [189] mặc �o xanh, tay cầm hoa trời, kh�ng biết từ đ�u, chợt đến c�ng dường. Những chuyện linh cảm xảy ra li�n tiếp. Trải qua 2 năm mới ch�p xong. Sư lại xếp kinh v�o chiếc hộp hương, m�n b�u phủ quanh, đặt trong tĩnh thất, thường v�o lễ b�i. Một h�m, Sư đang đọc tụng, th� chiếc hộp ph�t ra �nh s�ng lạ.

Việc giữ thanh tịnh v� cung k�nh kinh điển, cũng như những điềm l�nh ứng hiện như vậy, xưa nay thật hiếm c�.

Đến nay, kinh n�y lần lượt truyền trao qua năm đời m� người sau v�o tịnh thất tụng kinh vẫn c�n linh cảm. Hiện kinh được lưu giữ, c�ng dường ở chỗ� sư Hiền Thủ tại ch�a T�y Th�i Nguy�n (tức Ngụy Quốc T�y Tự).

9.3- Th�ch Ph�p Th�nh:

Sư họ Phần, người huyện Vạn Ni�n, Ung Ch�u, Trung Quốc. Sư xuất gia từ thuở nhỏ, lấy việc tụng kinh Hoa Nghi�m l�m sự nghiệp. Nh�n gặp thiền sư Huệ Si�u l� người đức hạnh cao vời, ẩn cư chốn th�m sơn, Sư thầm biết m�nh c� duy�n, liền từ bỏ nơi ồn n�o, ch� th�nh đến thỉnh gi�o.

Sau Sư lập Hoa Nghi�m đường tr�n đỉnh n�i ph�a Nam của ch�a. Ng�i v� v�ch của ng�i nh� được l�m bằng đất trộn nước thơm do đ�ch th�n Sư nhồi đạp tự l�m. Trang tr� ph�ng ốc xong, Sư lau sạch họa tượng Thất xứ B�t hội, lại đến mời một người viết chữ đẹp l�c bấy giờ l� học sĩ Trương Tĩnh ở Hoằng Văn qu�n; khi mọi việc đ� thanh tịnh, mới cung k�nh bi�n ch�p kinh văn. Bấy giờ, Sư bưng lư hương nhất t�m c�ng dường, cho đến mỗi chấm mỗi n�t cũng đều định thần ch� t�m. Sư phải trả ph� rất trọng, 2 trang đến 500 tiền.

Chuyện n�y cảm ứng đến một con chim qu� c� h�nh sắc lạ thường, ngậm c�nh hoa bay v�o nh�, từ từ lượn quanh, rồi đ�p xuống b�n kinh, kế đ� lại bay đến lư hương. Những ng�y ch�p kinh kế tiếp, chim lại bay đến. Ch�p xong, Sư đặt kinh v�o hộp thơm, m�n b�u v�y quanh, trang tr� rất đẹp. Từ đ� về sau, những người chuy�n t�m đọc tụng, phần nhiều c� cảm ứng.

9.4- Thiền sư Th�ch Tu Đức:

Sư người Trung Sơn, Định Ch�u, sống v�o đời Đường (618-907), Trung Quốc. Sư bản t�nh ưa khắc khổ, ẩn cư nơi n�i rừng, chuy�n t�m tu tập theo kinh Hoa Nghi�m v� luận Đại Thừa Khởi T�n, đồng thời cũng nhiếp niệm tu thiền.

V�o năm Vĩnh Huy thứ 4 (653), nh�n k�nh tin kinh Đại Phương Quảng Hoa Nghi�m, Sư ph�t đại t�m, dốc l�ng sao ch�p. Do đ�, Sư ở ri�ng trong một tịnh viện, trồng c�y d� v� c�c loại thảo dược, suốt 3 năm tưới bằng nước thơm. Sau đ�, b�c lấy vỏ chế tạo th�nh giấy. Sư lại x�y th�m một tĩnh thất, mời người viết chữ đẹp Vương Cung ở Ngụy Ch�u về ở nơi ấy, h�ng ng�y giữ trai giới, tắm gội, thay y phục, đốt hương, rải hoa, treo bảo c�i, lễ kinh s�m hối, rồi mới l�n t�a ch�p kinh. Mỗi lần �ng ta đặt b�t th� ngậm hương, nhấc b�t mới thở ra; ng�y ng�y như thế, tinh cần kh�ng biếng trễ. C�n Sư th� đ�ch th�n v�o tịnh thất, ch� th�nh đốt hương, ch� t�m theo d�i từng n�t b�t, như thế cho đến khi ch�p xong. Cứ mỗi quyển, Sư trả c�ng 10 xấp lụa, đến ho�n tất trọn bộ th� t�nh hơn 600 xấp lụa, nhưng Vương Cung ph�t t�m c�ng dường. Do t�m tr� lao khổ, khiến sức c�ng lực kiệt, n�n vừa ch�p kinh xong, th� �ng cũng qua đời.

Sư mở trai đ�n tạ lễ việc ch�p kinh ho�n m�n, mọi người đều cầu mong được lễ b�i v� chi�m ngưỡng. Trước ch�ng, Sư đốt hương, rải hoa v� ph�t nguyện rộng lớn. Vừa mở hộp kinh, �nh s�ng ph�ng ra, tỏa hơn 70 dặm, chiếu đến th�nh Định Ch�u. Trai g�i trong th�nh đều tr�ng thấy. Đại ch�ng ở Trung Sơn thấy việc n�y, đều cho l� điều chưa từng c�, n�n gieo m�nh xuống đất, than kh�c s�m hối.

Sư lại khắc kinh Niết-b�n, Ph�p Hoa l�n đ�, mỗi loại một bộ. Vừa đưa v�o t�n tr� trong rương, hai bộ kinh n�y liền ph�ng �nh s�ng, tỏa khắp hơn 10 dặm. Mọi người thấy vậy, đều v� c�ng cảm ngộ.

9.5- Triều t�n đại phu T�n Tư Mạc:

�ng l� người Vĩnh An, Ung Ch�u, sống v�o đời Đường (618-690). �ng c� thần th�i cao khiết, dung mạo kh�i ng�, th�n cao 7 thước, mắt s�ng, m�y thưa, học th�ng nội ngoại điển [190], giỏi y thuật, r�nh �m dương, thuật số, thi�n văn, lịch ph�p v� b�i to�n. �ng c�n giỏi dưỡng thần, th�ch đan dược [191]. Do thường d�ng Lưu ch�u đan v� V�n mẫu phấn [192], n�n da dẻ hồng h�o, răng t�c nguy�n vẹn. Tương truyền, �ng đ� hơn 100 tuổi m� tướng mạo như chừng bảy t�m mươi.

Năm Nghĩa Ninh thứ 2 (618)[193], l�c Đường Cao Tổ (L� Uy�n, 618-626) khởi nghĩa ở Tinh Ch�u, �ng cũng đang ở đ�. Biết �ng l� người uy�n b�c, Cao Tổ lấy lễ m� đối đ�i, phong chức Qu�n đầu [194], cấp h�m Tứ phẩm, nhưng �ng một mực từ chối. Về sau, �ng chu du khắp nơi, t�y thời t�y l�c gi�p �ch cho đời, nhưng chuy�n lấy y thuật l�m sự nghiệp. Hễ c� người đến hỏi bệnh, �ng đều cứu chữa. Ngo�i ra, �ng c�n khuy�n mọi người ch�p được hơn 750 bộ kinh Hoa Nghi�m.

Trong khoảng ni�n hiệu Thượng Nguy�n (674-676) đến ni�n hiệu Nghi Phượng (676-679), �ng sống ở 2 huyện Trường An v� Vạn Ni�n. Tại đ�y, �ng thường n�i chuyện về c�c nh�n vật Tề, Ngụy hay cố đ� Lạc Dương. C�c quan trong th�nh v� tăng ch�ng c�c ch�a đều chứng kiến việc n�y, nhưng khi hỏi th� �ng tuyệt nhi�n kh�ng n�i.

�ng c� soạn bộ s�ch n�i về diệu thuật của c�c danh y xưa nay, đặt t�n l� �T�n Thị Thi�n Kim Phương�, gồm 60 quyển, được đương thời sử dụng. Khi �ng d�ng l�n Cao Tổ, Cao Tổ ban thưởng gấm lụa, nhưng �ng ki�n quyết từ chối. Bấy giờ, vua triệu �ng v�o cung v� tiếp đ�i rất ưu �i suốt một th�ng.

C� lần, vua Cao T�ng (L� Trị, 649-683)) ung dung hỏi �ng:

- Tu c�ng đức g� l� tốt nhất?

Mạc trả lời:

- T�u Ho�ng thượng, kh�ng g� bằng tụng kinh Hoa Nghi�m.

Vua hỏi:

- Tại sao?

Mạc đ�p:

- Ho�ng thượng l� bậc Đại nh�n, phải tụng Đại kinh. Th� như vật b�u th� phải đựng trong h�m qu� mới tương xứng.

Vua n�i:

-� Nếu luận về Đại kinh, th� gần đ�y c� bộ Đại B�t-nh� 600 quyển [195], do ph�p sư Huyền Tr�ng dịch, h� kh�ng phải l� Đại sao?

Mạc n�i:

- B�t-nh� Kh�ng t�ng [196] l� ngọn ng�nh, được r�t ra từ kinh Hoa Nghi�m.

Vua rất tin lời n�y.

�ng mất trước năm Vĩnh Thuần (682-683). Con của �ng t�n Nguy�n Nhất, hiệu H�nh Ch�n, l� người c� t�nh ngay thẳng, học vấn uy�n b�c, nghe nhiều, biết rộng, tr� nhớ tốt, hiểu s�u ph�p yếu, cũng quy hướng Nhất thừa. Nối nghiệp cha, Nguy�n Nhất cũng lấy kinh Hoa Nghi�m l�m sự nghiệp, nổi danh đương thời, l� một thanh t�n sĩ [197] xuất sắc.

9.6- Cư sĩ Khang A Lộc Sơn:

Cư sĩ người huyện Vạn Ni�n, Ung Ch�u.

V�o ng�y mồng 1 th�ng 5 năm Điều Lộ thứ 2 (680), �ng l�m bệnh rồi qua đời. Năm ng�y sau, người nh� mới liệm v� đưa đi ch�n, nhưng chưa kịp khi�ng xuống xe, th� nghe trong quan t�i c� tiếng động. Người th�n nghi �ng sống lại, n�n mở ra xem, quả thật như thế. Đưa về đến nh�, �ng n�i Di�m vương [198] bắt nhầm.

Trước mặt Di�m vương, c� tất cả 35 người xếp th�nh một h�ng. Trong đ�, 15 người như Quả Nghị ở T�n Phong, Lộc Sơn v.v�, l�c c�n sống đ� giữ giới hạnh, b�y tỏ trước vua, n�n được tha về.

Ngo�i ra, �ng c�n thấy thầy thuốc A Dung ở hiệu thuốc tại chợ Đ�ng. Thầy bị bệnh, chết v�o năm Điều Lộ thứ 1 (679), v� l�c sống luộc g�, n�n c�ng 700 người đọa v�o địa ngục Hoạch Thang [199]. V� trước c� quen biết Lộc Sơn, n�n thầy nhắn gởi rằng: �Đứa con thứ tư của t�i l� H�nh Chứng, c� l�ng nh�n từ. Xin �ng v� t�i bảo n� ch�p một bộ kinh Hoa Nghi�m, nếu ch�p những kinh kh�c th� kh�ng th�ch hợp. Nếu được th� 700 người n�y đều được giải tho�t".

Sau khi khỏe lại, Sơn đến T�n Phong t�m Quả Nghị. Hai người gặp nhau vui buồn lẫn lộn, như quen biết từ l�u, n�i r� nguy�n nh�n xưa đều rất ph� hợp. Sau Sơn đến hiệu thuốc ở chợ Đ�ng để chuyển lời của thầy Dung cho H�nh Chứng. Khi nghe tin n�y, Chứng rất đau x�t, n�n đến chỗ ng�i Ph�p Tạng ở ch�a T�y Th�i Nguy�n, thỉnh kinh Hoa Nghi�m, rồi nhờ người bi�n ch�p. Kể từ khi thầy Dung mất, người nh� ho�n to�n kh�ng thấy b�o mộng, nhưng khi vừa ch�p kinh, đ�m ấy mọi người đều thấy cha m�nh về b�o mộng rất vui vẻ.

Đến th�ng 8 năm Vĩnh Long thứ 1 (680), kinh được ch�p xong, Chứng thiết trai c�ng dường tạ lễ c�c Sa-m�n Đại đức. H�m ấy, Lộc Sơn thấy 700 quỷ trong đ� c� thầy Dung đều đến trai đ�n, k�nh lễ Tam bảo v� quỳ trước chư tăng, xin s�m hối, thọ giới, việc xong rồi đi.

Chứng kiến mọi việc ở �m ty, Sơn c�ng tin s�u tội b�o, n�n dứt bỏ việc đời, v�o n�i Chung Nam, Th�i Bạch ẩn t�ch mai danh. Sau kh�ng biết �ng chết ở đ�u.

10- TẠP THUẬT (Những t�c phẩm li�n quan đến kinh Hoa Nghi�m):

] Phật Danh 2 quyển, Bồ-t�t Danh 1 quyển, kh�ng biết ai soạn từ kinh Hoa Nghi�m, nhưng chưa được đầy đủ. Nay sa-m�n Hiền Thủ soạn lại đầy đủ v� r� r�ng hơn.

] Phổ Lễ Ph�p Thập Ngũ B�i, do thiền sư Tr� Khải ở n�i Thi�n Thai soạn. Phần lễ b�i, đầu ti�n xướng �Phổ lễ�, sau c�ng xướng �L�-x�-na Phật�, đoạn giữa dẫn t�n gọi của Thất xứ B�t hội, như �Phổ lễ Tịch Diệt đạo tr�ng L�-x�-na Phật�... Ph�p Phổ lễ hiện đang thịnh h�nh ở v�ng ph�a Nam Trường Giang. Đại sư Tr� Khải vẫn ph�n th�ch kinh Hoa Nghi�m l� Đốn gi�o vi�n m�n.

] Hoa Nghi�m Trai K� 1 quyển, do C�nh Lăng Văn Tuy�n Vương [200] soạn. Từ đời Tề, đời Lương trở về sau, c� lập nhiều trai đ�n Phương Quảng v� đều y cứ v�o đ�y m� tu h�nh. Nay ph�p sư Hoằng ở �ch Ch�u cũng chọn kinh Hoa Nghi�m l�m ch� hướng. Sư từng khuy�n 50 hoặc 60 thanh t�n sĩ, d�n thường lập phước x� (hội l�m phước). Mỗi người tụng một quyển kinh Hoa Nghi�m. Mỗi nửa th�ng, một nh� thiết trai, trang nghi�m đạo tr�ng, lập một cao t�a, vị c�ng chủ l�n t�a, c�n mọi người ngồi dưới m� tụng, tụng xong mới giải t�n. Ph�p sự n�y cũng thuộc về Trai hội.

] C�ng Dường Thập M�n Nghi Thức, do sa-m�n Tr� Nghiễm soạn.

] Thiện T�i Đồng Tử Chư Tri Thức Lục, do sa-m�n Ngạn T�ng soạn.

] Hoa Nghi�m Chỉ Quy 1 quyển, do sa-m�n Ph�p Tạng soạn, nội dung gồm 10 m�n: 1. Nơi chốn thuyết kinh; 2. Thời gian thuyết kinh; 3. Đức Phật thuyết kinh; 4. Ch�ng thuyết kinh; 5. Nghi thức thuyết kinh; 6. Luận về ng�n gi�o của kinh; 7. Hiển b�y nghĩa l� của kinh; 8. Giải th�ch � nghĩa của kinh; 9. Biện giải lợi �ch của kinh; 10. Tr�nh b�y chỗ vi�n dung của kinh.

Trong 10 m�n, mỗi m�n d�ng 10 nghĩa để giải th�ch, tất cả th�nh 100 m�n để hiển b�y � kinh, gi�p cho nghĩa l� s�u rộng hiện r� r�ng, như trong bản văn đ� n�i.

] Hoa Nghi�m Tam-muội Qu�n 1 quyển, do ng�i Ph�p Tạng soạn, nội dung gồm 10 m�n, mỗi m�n d�ng 10 nghĩa để n�u yếu chỉ của kinh, mong gi�p tu th�nh tựu hạnh nguyện Phổ Hiền, gieo giống Kim Cang, tạo nh�n Bồ-đề, mai sau được dự v�o Hải hội Hoa Nghi�m. Ph�p Hoa Tam-muội Qu�n của đại sư Thi�n Thai đ�ng l�m gương s�ng soi t�m cho h�nh giả.

] Hoa Nghi�m Cương Mục 1 quyển.

] Hoa Nghi�m Huyền Nghĩa Chương 1 quyển.

] Hoa Nghi�m Gi�o Ph�n K� 3 quyển.

Ba t�c phẩm tr�n đều do sa-m�n Ph�p Tạng soạn, nằm ngo�i c�c ch� sớ. Nội dung t�y người hỏi m� theo nghĩa trả lời, rồi gom ch�p th�nh quyển. Tất cả� đều n�u r� � nghĩa kinh Hoa Nghi�m.

] Hoa Nghi�m Phi�n Phạn Ngữ 1 quyển (Bản cũ)

] Hoa Nghi�m Phạn Ngữ Cập �m Nghĩa 1 quyển (Bản mới)

Tất cả những chữ Phạn trong 2 bản v� chữ kh� trong bản mới đều đ� được phi�n �m v� giải nghĩa đầy đủ. Đ�y l� 2 bộ s�ch cần thiết cho người xem kinh.

] Hoa Nghi�m Tam Bảo Lễ, gồm 10 lễ:

Lễ thứ nhất l�: �Quy mạng Phật L�-x�-na v� tất cả Phật khắp ph�p giới trong 10 phương ngồi tr�n t�a sư tử nơi cội Bồ-đề, đ� n�i Ph�p hải quả đức s�u xa, v� Đại Bồ-t�t nhiều như vi trần, như Phổ Hiền� c�ng tất cả Tam bảo trong hội thứ nhất�.

Bảy hội sau l� n�u t�n của nơi chốn, ph�p tu v� Bồ-t�t, phần c�n lại đều giống như tr�n.

Hội thứ 9 l� đảnh lễ Tam bảo trong kinh Hoa Nghi�m bản Trung, gồm 498.800 b�i kệ.

Hội thứ 10 l� đảnh lễ Tam bảo trong kinh� Hoa Nghi�m bản Thượng, gồm 10 đại thi�n thế giới vi trần số b�i kệ. Tất cả chỉ n�u l�n Phật, Ph�p v� bồ-t�t Phổ Hiền (Tăng) trong kinh n�y.

] Hoa Nghi�m T�n Lễ 10 quyển, gồm 10 b�i, trong đ�:

Lễ đầu ti�n l�:

Ch� t�m quy mạng lễ

Hội thứ nhất Hoa Nghi�m.

Thọ vương [201] th�nh Ch�nh gi�c,

Li�n giới [202] thuyết Ch�n kinh [203].

Chặng m�y ph�ng Th�nh ch�ng

Diện m�n [204] ph�t thần quang [205].

Tr�n t�a tu�n biển tuệ

Ch�n l�ng hiện m�y l�nh.

Mảy trần nhiếp ph�p giới

Một niệm th�u ch�n đời.

Nguyện c�ng c�c ch�ng sanh

Đồng dạo c�i Hoa tạng.

Hội thứ hai c� b�i t�n rằng:

Cung rồng, m�y t�n [206] phủ

Hải ấn, ph�p mầu tu�n.

H�o quang soi c�ng khắp

Danh Đế [207] từ vi�n �m [208].

Hiền Thủ [209] h�m Lục vị [210]

Mười phương đến, vừa truyền.

Chủ bạn [211] hằng soi s�ng

L� Đế v�ng [212] kh� t�m.

Hội thứ ba c� b�i t�n rằng:

Mặt trời soi đỉnh n�i

M�y phủ khắp hư kh�ng

Chưa rời cội Bồ-đề.

C�i trời hiện t�n dung [213].

[1] Theo Từ� điển Phật học Huệ Quang v� Tống Cao Tăng Truyện.

[2] T�n Hoa Nghi�m Kinh: c�n gọi B�t Thập Hoa Nghi�m, Đường Kinh, gồm 80 quyển, do ng�i Thật-xoa-nan-đ� dịch v�o đời Đường, Trung Quốc. Kinh n�y l� bản dịch kh�c của Lục Thập Hoa Nghi�m. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang, tập II, trang 1296).

[3] Đ� duy-na: c�n gọi Duy-na, Duyệt ch�ng, Tư hộ, Tri sự, một chức tăng quan v�o thời Bắc Ngụy, Trung Quốc. Chức quan n�y quản l�, điều h�nh v� lo liệu c�c việc của đại ch�ng trong ch�a. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang, tập II, trang 1144, 1543).

[4] Cửu hội: Phật n�i kinh Hoa Nghi�m, bản Cựu dịch gồm 60 quyển, 34 phẩm, được n�i tại Thất xứ B�t hội; bản T�n dịch gồm 80 quyển, 39 phẩm, được n�i tại Thất xứ Cửu hội. Hội thứ 1 c� 6 phẩm: Phẩm Thế Chủ Diệu Nghi�m v.v�; Hội thứ 2 c� 6 phẩm: Phẩm Như Lai Danh Hiệu v.v�; Hội thứ 3 c� 6 phẩm: Phẩm Thăng Tu-di Sơn v.v�; Hội thứ 4 c� 4 phẩm: Phẩm Thăng Dạ-ma Thi�n v.v�; Hội thứ 5 c� 3 phẩm: Phẩm Thăng Đ�u-suất Thi�n; Hội thứ� 6 c� 1 phẩm: Phẩm Thập Địa; Hội thứ 7 c� 11 phẩm: Phẩm Thập Định v.v�; Hội thứ 8 c� 1 phẩm: Phẩm Ly Thế Gian; Hội thứ 9 c� 1 phẩm: Phẩm Nhập Ph�p Giới. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1296-1297, điều �Đại Phương Quảng Phật Hoa Nghi�m Kinh�; tập VI, trang 5385, điều �Thất xứ thuyết�).

[5] S�u thứ chấn động: s�u tướng chấn động của mặt đất. Theo kinh Hoa Nghi�m 16 (bản T�n dịch), s�u tướng l� động, khởi, dũng, chấn, hống v� k�ch. �Động� l� lay động kh�ng y�n, �Khởi� l� từ thấp dần dần l�n cao, �Dũng� l� bỗng nhi�n vọt l�n, ba thứ n�y chỉ cho h�nh thức địa chấn. �Chấn� l� ph�t ra tiếng động �m ỉ, �Hống� l� tiếng rống mạnh mẽ của lo�i th�, �K�ch� l� ph�t ra tiếng dội ầm ầm, ba thứ n�y chỉ cho �m thanh địa chấn. �H�nh� (h�nh thức) v� �thanh� (�m thanh) mỗi thứ đều c� một loại, gọi l� chấn động... (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2527-2528).

[6] Đại Tiến Phước tự: ch�a ở ph�a Nam th�nh T�y An, huyện Trường An, tỉnh Thiểm T�y, Trung Quốc, do Vũ Tắc Thi�n ban chiếu x�y dựng v�o năm 684 để cầu phước cho vua Cao T�ng. Đầu ti�n, ch�a c� t�n l� Đại Hiến Phước tự. Năm 690, ch�a được tr�ng tu v� đổi t�n như ng�y nay. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang, tập II, trang 1317).

[7] Bản H�n l� quyển 1

[8] Th�n v�n: Dụ cho th�n Phật tr�m khắp v� lượng, v� số, v� bi�n tế, hoặc dụ cho thị hiện c�c thứ ấm th�n nhiều như m�y để che chở ch�ng sanh. Lại dụ cho c�c t�n vị nhiều như m�y. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5152).

[9] Phật T�-l�-gi�-na: Phẩm L�-x�-na Phật trong kinh Hoa Nghi�m 2 (bản Cựu dịch) cho rằng Phật T�-l�-gi�-na tu tập c�ng đức trong v� lượng kiếp mới th�nh Ch�nh gi�c, trụ ở thế giới Li�n Hoa Tạng, ph�ng �nh s�ng rực rỡ chiếu khắp 10 phương, trong lỗ ch�n l�ng hiện ra vầng m�y h�a th�n, diễn n�i v� lượng v� bi�n khế kinh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4402).

[10] Phổ Hiền: Kinh Hoa Nghi�m phối hợp ng�i Văn-th�, Phổ Hiền với Phật T�-l�-gi�-na th�nh Tam Th�nh Hoa Nghi�m. Đức Phật T�-l�-gi�-na đủ cả L� v� Tr�, ở ng�i vị ch�nh giữa; bồ-t�t Văn-th� chủ về Tr� đứng b�n tr�i; bồ-t�t Phổ Hiền chủ về L� đứng b�n phải. Theo Tam Th�nh Vi�n Dung Qu�n M�n của ng�i Trừng Qu�n, trong ba vị Th�nh, 2 vị Th�nh đứng 2 b�n l� Nh�n, c�n Đức Phật ở ch�nh giữa l� Quả, nhưng c�ng đức của Nh�n v� Quả n�y si�u việt ng�n ngữ, tư tưởng, cho n�n phải từ 2 nh�n L� v� Tr� m� ngộ giải, nếu ngộ được lẽ huyền diệu của 2 nh�n n�y th� biết được chỗ s�u mầu của quả Phật. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1852-1853, điều �Hoa Nghi�m Tam Th�nh�).

[11] Đ�-la-ni: Năng lực của tr� tuệ t�m th�u, giữ g�n v� lượng Phật ph�p kh�ng để cho qu�n s�t. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1194).

[12] Bản - T�ch: Theo kinh Hoa Nghi�m, Bản l� bản thể, T�ch l� quyền h�a. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 299).

[13] Nơi chốn: Nơi Đức Phật thuyết gi�o nghĩa Hoa Nghi�m l� cội c�y Bồ-đề trong Thế giới hải Li�n Hoa Tạng được trang nghi�m bằng bảy b�u, do đ� th�u t�m tất cả chỗ. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1853, điều �Hoa Nghi�m Thập Dị�).

[14] Mười bốn ng�y: Gi�o nghĩa Hoa Nghi�m được Thế T�n n�i trong 14 ng�y ở thời đầu ti�n, giống như khi mặt trời mới mọc, trước hết �nh s�ng chiếu tr�n n�i cao, lại ở thời kỳ đầu ti�n n�y gồm th�u hết tất cả c�c thời, kh�ng c� khoảng c�ch trước, giữa v� sau. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1853, điều �Hoa Nghi�m Thập Dị�).

[15] Ch�n hội: Ch�n hội thuyết ph�p, tức chỉ ph�p hội Đức Phật thuyết kinh Hoa Nghi�m. Kinh Hoa Nghi�m (bản T�n dịch) gọi chung l� Thất Xứ Cửu Hội, hoặc bản Cựu dịch gọi l� Thất Xứ B�t Hội. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 824).

[16] Mười phương: Đ�ng, T�y, Nam, Bắc, Đ�ng Nam, T�y Nam, Đ�ng Bắc, T�y Bắc, thượng, hạ. Phật gi�o chủ trương mười phương c� v� số thế giới v� tịnh độ, gọi l� Thập phương thế giới, Thập phương ph�p giới, Thập phương tịnh độ, Thập phương s�t. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5297).

[17] Mười đời: Ba đời qu� khứ, hiện tại, vị lai mỗi đời c� 3 đời, cộng chung th�nh 9 đời, 9 đời n�y dung nhau th�nh một đời, hợp lại th�nh 10 đời. Hoa Nghi�m Kinh Vấn Đ�p thượng, y cứ v�o sự tương tục của một đời người m� chủ trương Thập thế, như qu� khứ l�m s�c sanh, hiện tại l�m người, vị lai l�m Phật� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5316).

[18] Tỳ-kheo Hải V�n: Vị thiện tri thức thứ hai trong 53 vị thiện tri thức m� đồng tử Thiện T�i tham vấn, được ghi trong phẩm Nhập Ph�p Giới kinh Hoa Nghi�m. Vị Tỳ-kheo n�y trụ ở nước Hải M�n, thường đến bờ biển qu�n duy�n khởi biển cả v� ph�p của bậc Thượng nh�n ở biển ấy trang nghi�m rải khắp như m�y, cho n�n căn cứ v�o sở qu�n m� gọi l� Hải V�n. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1756).

[19] N�i Tu-di: Vốn l� ngọn n�i trong thần thoại Ấn Độ, được Phật gi�o sử dụng, cho rằng đ�y l� ngọn n�i cao đứng sừng sững ở ch�nh giữa một Tiểu thế giới. Lấy n�i n�y l�m trung t�m, c� 8 lớp n�i, 8 lớp biển bao bọc chung quanh, h�nh th�nh một thế giới (Tu-di thế giới). (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4614).

[20] Tam tạng: C�n gọi Tam tạng Ph�p sư, vị Ph�p sư tinh th�ng tam tạng Kinh, Luật, Luận. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4170).

[21] Khai Ho�ng Tam Bảo Lục: c�n gọi Lịch Đại Tam Bảo Kỉ, Khai Ho�ng Lục, Tam Bảo Lục, Trường Ph�ng Lục, gồm 15 quyển, do Ph� Trường Ph�ng soạn v�o năm 597 đời T�y, Trung Quốc, được xếp v�o Đại Ch�nh Tạng tập 49. Nội dung s�ch n�y n�i về việc hoằng ph�p sau khi Phật gi�o truyền v�o Trung Quốc cho đến đời T�y v� mục lục c�c kinh điển H�n dịch. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2429).

[22] Dặm: 500 m�t.

[23] Chi Ph�p L�nh: Cao tăng Trung Quốc, sống v�o đời Đ�ng Tấn, đệ tử của ng�i Huệ Viễn ở L� Sơn. Năm 392, Sư c�ng sư Ph�p Tịnh qua T�y Vực cầu ph�p. Đến nước Vu Điền, hai vị thỉnh được 36.000 b�i kệ của kinh Hoa Nghi�m� Bộ kinh Hoa Nghi�m Sư thỉnh về được ng�i Phật-đ�-bạt-đ�-la dịch v�o năm 418 ở ch�a Đạo Tr�ng, Dương Ch�u. Đ� l� kinh Hoa Nghi�m (Cựu dịch) 60 quyển ng�y nay. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 898).

[24] Năm 690, Vũ Hậu (V� Tắc Thi�n) xưng Đế, đổi quốc hiệu l� Chu.

[25] Ch�a Đạo Tr�ng: ở Kiến Khương, Trung Quốc, th�nh phố Nam Kinh hiện nay, do quan Tư kh�ng Tạ Thạch s�ng lập v�o năm 323. Đến cuối thời Đ�ng Tấn, ch�a n�y v� L� Sơn đều l� trung t�m của Phật gi�o Nam phương. Trong khoảng từ năm 405-419, ch�a n�y c� nhiều vị Cao tăng đến dịch kinh. Ng�i Phật-đ�-bạt-đ�-la dịch kinh Hoa Nghi�m, kinh Đại Phương Đẳng Như Lai Tạng, Tăng-kỳ Tỳ-kheo Giới Bản, kinh Văn-th�-sư-lợi Ph�t Nguyện. Trong đ�, việc phi�n dịch kinh Hoa Nghi�m c�n c� sự tham dự của hơn 100 vị Sa-m�n như Ph�p Nghiệp, Huệ Nghi�m v.v� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1439).

[26] Cao Tăng Truyện quyển 2: ghi 5 tuổi.

[27] Giới Cụ t�c: Giới luật đầy đủ m� Tỳ-kheo, Tỳ-kheo-ni phải thọ tr�. Theo giới ph�p quy định, người thọ tr� giới Cụ t�c th� ch�nh thức đạt được tư c�ch của Tỳ-kheo, Tỳ-kheo-ni. Giới Tỳ-kheo c� 250 giới, Tỳ-kheo-ni c� 348 giới... Giới Cụ t�c cũng chỉ n�u b�y c�c giới luật chủ yếu, gi�p cho người tr� giới nhờ đ� m� xa l�a được tội �c, tr� đức tr�n đủ. Nếu căn cứ v�o số giới m� n�i th� thật l� v� lượng v� bi�n, phải si�ng năng tu tr� trong mọi ho�n cảnh, giữ việc l�nh, bỏ việc �c. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 780).

[28] Đ�u-suất: C�i trời thứ tư trong 6 tầng trời c�i Dục, rộng 8 vạn do-tuần, vị tr� ở giữa trời Dạ-ma v� trời Lạc Biến H�a, c�ch trời Dạ-ma 16 vạn do-tuần... C�i trời n�y c� 2 viện: 1. Đ�u-suất nội viện: Trụ xứ của Bồ-t�t sắp th�nh Phật (Bồ-t�t Bổ xứ), nay l� Tịnh độ của Bồ-t�t Di-lặc; 2. Đ�u-suất ngoại viện: Thuộc c�i Dục, l� nơi cư tr� của thi�n ch�ng hưởng thụ nhiều dục lạc, nhưng �t được nghe ph�p. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1474-1475).

[29] Bất ho�n: C�n gọi A-na-h�m, Bất lai, bậc th�nh quả thứ 3 trong 4 quả Thanh văn. Vị n�y đ� đoạn hết 9 phẩm Tư hoặc ở c�i Dục v� kh�ng c�n thọ sanh trở lại c�i Dục nữa. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 46, điều �A-na-h�m�).

[30] Phật Đại Ti�n: Cao tăng người nước Kế T�n, thuộc miền Bắc Ấn Độ, sống v�o thế kỷ V, l� Luận sư của Thuyết Nhất Thiết Hữu Bộ, về sau l� người truyền tr� Thiền ph�p... Ng�i Phật-đ�-bạt-đ�-la thuở nhỏ c� theo học với Sư. Ng�i Tr� Nghi�m người Trung Quốc, trong thời gian du học Ấn Độ, cũng đến nước Kế T�n, v�o tinh x� Ma-thi�n-đ�-la học thiền ph�p với Sư. Ba năm sau, khi học xong, ng�i Tr� Nghi�m c�ng ng�i Phật-đ�-bạt-đ�-la trở về Trung Quốc� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3606).

[31] Cưu-ma-la-thập (344-413): Cao tăng Trung Quốc sống v�o đời Đ�ng Tấn, người nước Qui-tư, l� một trong 4 nh� dịch kinh lớn. Cha mẹ Sư l� người c� đức hạnh, sau đều xuất gia theo đạo Phật. Sư th�ng minh từ thuở b�, 7 tuổi xin mẹ v�o đạo. Sau Sư đến Thi�n Tr�c, tham học khắp c�c bậc danh t�c. Sư học rộng nhớ dai, tiếng tốt vang khắp 5 xứ Thi�n Tr�c. Khi trở về nước, Sư được vua t�n l�m thầy� Năm 401, vua Di�u Hưng đ�nh bại họ Lữ, Sư mới được rước về Trường An. Vua Di�u Hưng t�n Sư l�m Quốc sư, trụ ở vườn Ti�u Dao, chuy�n dịch kinh với sự trợ gi�p của c�c vị Tăng Triệu, Tăng Nghi�m. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 804-805).

[32] Di�u Tần: C�n gọi l� Hậu Tần (384-417).

[33] Ngụy Quốc T�y Tự: Ch�a ở Trường An, tỉnh Thiểm T�y, Trung Quốc. Ban đầu, vua nh� Đường x�y cất 5 ng�i ch�a ở tại Dương Ch�u, Kinh Nam, Th�i Nguy�n, T�y Kinh v� Đ�ng Kinh để ghi nhớ v� b�o đ�p nơi khởi nghiệp, lại lấy ni�n hiệu l� Th�i Nguy�n để đặt t�n cho cả 5 ng�i ch�a. Ch�a Th�i Nguy�n ở T�y Kinh do quan Thị trung Qu�n Quốc C�ng Dương Cung Nh�n, b� con b�n ngoại của Vũ Hậu Tắc Thi�n sửa nh� cũ th�nh ch�a v�o năm 670, sau nhiều lần tr�ng tu đổi t�n l� Ngụy Quốc T�y Tự. Năm 690 lại đổi t�n l� ch�a S�ng Phước. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5033, điều �Th�i Nguy�n tự�; tập IV, trang 3995, điều �S�ng Phước tự�).

[34] Đại đức: Từ t�n xưng Phật, Bồ-t�t hoặc Cao tăng ở Ấn Độ. Ở Trung Quốc, từ �Đại đức� d�ng t�n xưng c�c vị Cao tăng để tỏ sự cung k�nh. Nhưng v�o đời T�y, Đường, những người l�m c�ng t�c phi�n dịch th� đặc biệt được gọi l� Đại đức. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 2141).

[35] Long tượng: Nguy�n chỉ cho những con voi mạnh mẽ nhất trong lo�i voi. Từ n�y được d�ng để tỉ dụ cho người c� năng lực mạnh mẽ. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2489).

[36] Ph�p sư Hiền Thủ (643-712): Tức ng�i Ph�p Tạng. Cao tăng Trung Quốc, sống v�o đời Đường, l� vị Tổ thứ ba của t�ng Hoa Nghi�m, tự l� Hiền Thủ, hiệu l� Quốc Nhất Ph�p Sư, c�n gọi l� Hương Tượng Đại Sư, Khương Tạng Quốc Sư. Sư họ Khương, tổ ti�n người nước Khương Cư, đến đời �ng nội th� cả họ dời đến Trường An. Thuở nhỏ, Sư thờ ng�i Tr� Nghiễm, được nghe giảng kinh Hoa Nghi�m v� th�m nhập t�n chỉ huyền diệu của kinh Hoa Nghi�m� Theo Sư, gi�o l� Hoa Nghi�m l� cao nhất, triết học Hoa Nghi�m thực hiện một thế giới l� tưởng ngay trong thế giới hiện thực. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3543-3544).

[37] Ngụy Quốc Đ�ng Tự: Đầu đời Đường, ở Trường An, Lạc Dương, Th�i Nguy�n, Kinh Ch�u v� Dương Ch�u đều c� lập ch�a Th�i Nguy�n. Ch�a Th�i Nguy�n ở Lạc Dương (Đ�ng Kinh) lần lượt đổi t�n l� Ngụy Quốc Đ�ng Tự, Đại Chu Đ�ng Tự, sau t�n l� Đại Phước Ti�n Tự� Trong ch�a c� Phước Ti�n Tự Th�nh Gi�o Tự Bi do Vũ Hậu viết. Về sau, do nước s�ng Lạc d�ng tr�n, n�n ch�a phải dời về ph�a Bắc. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5033).

[38] Chứng nghĩa: Một chức vụ đảm nhiệm việc thẩm định văn nghĩa Phạn văn trong dịch trường. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 1014).

[39] Trung x�: t�n một chức quan. Theo Dung Trai Tam B�t, khi ph�p tắc đặt chức quan chưa thay đổi, quan mới v�o triều, người c� khoa bảng gọi l� Th�i tử trung duẫn, kh�ng c� khoa bảng gọi l� Th�i tử trung x�, nay đều gọi chung l� Trị lang. Về sau, c�c nh� Nho c� lẽ kh�ng hiểu r�, n�n gọi Trung thư x� nh�n l� Trung x�. (Theo Từ Nguy�n).

[40] Đại Tiến Phước Tự: Ch�a ở ph�a Nam th�nh T�y An, huyện Trường An, tỉnh Thiểm T�y, Trung Quốc, do Vũ Tắc Thi�n ban chiếu x�y dựng v�o năm 684 để cầu phước cho vua Cao T�ng. Đầu ti�n, ch�a c� t�n l� Đại Hiến Phước Tự. Năm 690, ch�a được tr�ng tu v� đổi t�n như ng�y nay. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1317).

[41] Nằm theo thế c�t tường: Nằm nghi�ng b�n phải, ch�n phải xếp chồng l�n ch�n tr�i.

[42] Ph�p kh�: Người c� khả năng tu h�nh Phật đạo.

[43] Nguy�n bản ghi Sa-m�n thanh t�n sĩ: Ở đ�y chỉ chọn chữ Sa-m�n. Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 896, Chi Khi�m l� danh tăng Trung Quốc, người xứ Nhục-chi, sang Trung Quốc dịch kinh, sống v�o cuối thế kỷ III thời Tam Quốc�

[44] Tam tạng Phật-đ�-da-x� l� thầy của ng�i Cưu-ma-la-thập. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3604).

[45] Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3921: ghi 14 quyển.

[46] Thi�n Vương Như Lai: Danh hiệu của tỳ-kheo Đề-b�-đạt-đa khi �ng th�nh đạo ở đời vị lai. Hoặc T�n của c�c vị Phật với h�nh thức thế tục ở đời qu� khứ. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5506).

[47] Long Hoa Tam hội: Ba hội thuyết ph�p của Phật Di-lặc dưới cội Long Hoa. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2476).

[48] Bồ-t�t Tam tụ giới: Ba tụ giới ph�p của Đại thừa Bồ-t�t. Tụ nghĩa l� chủng loại. V� ba tụ giới ph�p n�y v� cấu thanh tịnh, h�m nhiếp c�c giới Đại thừa, vi�n dung v� ngại n�n gọi l� Tam tụ tịnh giới, Tam tụ vi�n giới. Tam tụ tịnh giới gồm: Nhiếp luật nghi giới, Nhiếp thiện ph�p giới v� Nhiếp ch�ng sinh giới. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4182-4183).

[49] Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5330: ghi 17 quyển.

[50] Tam Hiền: Bồ-t�t ở c�c giai vị Thập trụ, Thập hạnh, Thập hồi hướng, chỉ đoạn Kiến hoặc v� Tư hoặc, vẫn c�n Trần sa hoặc v� V� minh hoặc, chưa v�o th�nh vị Thập địa, n�n chỉ gọi l� Tam hiền, hoặc l� Bồ-t�t Địa tiền.

a- Thập trụ: Mười giai vị thứ hai trong 52 giai vị tu h�nh của Bồ-t�t. Do l�ng tin đ� ki�n định, n�n c� thể trụ v�o địa vị Phật. Lại do ph�t khởi đại t�m, hướng đến diệu đạo, n�n c�n gọi l� Thập ph�t th�. Thập trụ gồm: Ph�t t�m trụ, Trị tha trụ, Tu h�nh trụ, Sanh qu� trụ, Phương tiện cụ t�c trụ, Ch�nh t�m trụ, Bất thối trụ, Đồng ch�n trụ, Ph�p vương tử trụ v� Qu�n đảnh trụ.

b- Thập hạnh: Mười giai vị thứ ba trong 52 giai vị tu h�nh của Bồ-t�t. Do Bồ-t�t đ� trải qua Thập t�n, Thập trụ, đ� trở th�nh con của Phật, tự lợi đ� tr�n đầy, lại phải trưởng dưỡng c�ng hạnh lợi tha, n�n gọi l� Thập Hạnh, cũng gọi l� Thập trưởng dưỡng. Thập hạnh gồm: Hoan hỷ hạnh, Nhi�u �ch hạnh, V� s�n hận hạnh, V� tận hạnh, Ly si loạn hạnh, Thiện hiện hạnh, V� trước hạnh, T�n trọng hạnh, Thiện ph�p hạnh v� Ch�n thật hạnh.

(Thập t�n: Mười giai vị đầu ti�n trong 52 giai vị tu h�nh của Bồ-t�t. Bởi v� v�o biển Phật ph�p, tu v� lượng ph�p m�n, cần phải lấy T�n l�m đầu. Thập t�n l�: T�n t�m, Niệm t�m, Tinh tấn t�m, Huệ t�m, Định t�m, Bất thối t�m, Hộ ph�p t�m, Hồi hướng t�m, Giới t�m v� Nguyện t�m).

c- Thập hồi hướng: Mười giai vị thứ tư trong 52 giai vị tu h�nh của Bồ-t�t. Do d�ng t�m Đại bi cứu hộ tất cả ch�ng sanh, n�n gọi l� Hồi hướng. Trong giai vị Thập trụ, Thập hạnh ở trước, t�m ra khỏi thế tục th� nhiều, t�m Đại bi th� �t. Đến giai vị n�y, cứu hộ bằng nguyện lực đại bi, ở nơi tục để l�m lợi �ch ch�ng sanh, hồi hướng thiện hạnh n�y đến mu�n loại. Thập hồi hướng gồm: Cứu hộ nhất thiết ch�ng sanh ly ch�ng sanh tướng hồi hướng, Bất hoại hồi hướng, Đẳng nhất thiết Phật hồi hướng, Ch� nhất thiết xứ hồi hướng, V� tận c�ng đức tạng hồi hướng, T�y thuận b�nh đẳng thiện căn hồi hướng, T�y thuận đẳng qu�n nhất thiết ch�ng sanh hồi hướng, Ch�n như tướng hồi hướng, V� phược v� trước giải tho�t hồi hướng v� Đẳng ph�p giới v� lượng hồi hướng.

(Theo Phật học thường kiến từ vựng 佛學常見詞彙 , 2001, trang 43-45, 66-67).

[51] Thập th�nh: Bồ-t�t Đại thừa từ Sơ địa trở l�n cho đến Thập địa, c�n gọi l� Bồ-t�t Địa thượng. Thập địa l� 10 giai vị thứ năm trong 52 giai vị tu h�nh của Bồ-t�t; ở giai vị n�y, dần dần khai mở Phật nh�n, th�nh tựu Nhất thiết chủng tr�. Thập địa gồm: Hoan hỷ địa, Ly cấu địa, Ph�t quang địa, Diệm huệ địa, Cực nan thắng địa, Hiện tiền địa, Viễn h�nh địa, Bất động địa, Thiện huệ địa v� Ph�p v�n địa. (Theo Phật học thường kiến từ vựng, trang 43, 45).

[52] Nguy�n bản l� Th�i H�a 大和 . Tuy nhi�n, x�t c�c s�ch sử th� đời Bắc Tề (550-577) chỉ thấy c� ni�n hiệu Th�i Ninh 太寧 (561), kh�ng c� ni�n hiệu Th�i H�a.

[53] Thanh Lương sơn: T�n kh�c của n�i Ngũ Đ�i ở tỉnh Sơn T�y, Trung Quốc. N�i n�y đ�ng băng quanh năm, m�a Hạ vẫn c� tuyết rơi, kh� hậu kh�ng n�ng bức n�n gọi l� Thanh Lương. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5062).

[54] Ch�a Tịnh Ảnh: Ch�a ở T�y An, Thiểm T�y, Trung Quốc, do vua T�y Văn Đế (Dương Ki�n, 581-605) s�ng lập. Sau khi nh� T�y thống nhất đất nước, đặc biệt t�n s�ng Phật gi�o. Bấy giờ, ng�i Huệ Viễn hướng dẫn hơn 200 học tăng, hoằng dương Phật ph�p tại ch�a Đại Hưng Thiện ở Trường An. V� ch�a Đại Hưng Thiện hẹp nhỏ, n�n phải x�y th�m ch�a Tịnh Ảnh (587). Ng�i Huệ Viễn trụ nơi đ�y giảng kinh Niết-b�n, luận Thập Địa, việc gi�o h�a rất hưng thạnh. Sư c�n v�ng sắc phi�n dịch, hiệu đ�nh văn nghĩa bản dịch, rồi sau thị tịch tại ch�a n�y. Để ph�n biệt với ng�i L� Sơn Huệ Viễn n�n người đời gọi Sư l� Tịnh Ảnh Huệ Viễn. Về sau, ch�a n�y trở th�nh nơi cư tr� của c�c học tăng thuộc hệ thống Niết-b�n gi�o học, đệ tử ng�i Huệ Viễn. V�o thời Đường, ng�i Bất Kh�ng từ T�ch Lan lại đến Trung Quốc, trụ tại ch�a n�y dịch kinh. Hiện nay ch�a đ� bị hoang phế. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4491-4492).

[55] Văn-th�-sư-lợi: Một vị Bồ-t�t tượng trưng cho tr� tuệ, một trong những vị Bồ-t�t quan trọng của Phật gi�o. Theo truyền thống Phật gi�o Trung Quốc, Văn-th� được đ�ch th�n Phật Th�ch-ca giao ph� việc truyền b� Phật ph�p tại n�i Ngũ Đ�i. (Theo Ch�n Nguy�n & Nguyễn Tường B�ch, Từ điển Phật học, Nxb. Thuận H�a, 1999, trang 482).

[56] Ch�a Thanh Lương: Ở trong hang Thanh Lương, thuộc Trung Đ�i, n�i Ngũ Đ�i, tỉnh Sơn T�y, Trung Quốc, do vua Hiếu Văn Đế (471-499) s�ng lập v�o đời Bắc Ngụy... S�ch Nhập đường cầu Ph�p tuần lễ k� cho rằng ch�a Thanh Lương l� ng�i ch�a được x�y dựng đầu ti�n tr�n n�i Ngũ Đ�i. Nhưng th�ng thường lại cho rằng ch�a Đại Ph� thuộc Trung Đ�i l� ng�i tự viện được x�y dựng đầu ti�n. Hiện nay, ch�a Thanh Lương đ� bị hoang phế, chỉ c�n Thanh Lương thạch v� Thi�n Phật th�p. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5062).

[57] Hằng Sơn: Một trong năm ngọn n�i: Đ�ng Nhạc Th�i Sơn (Th�i An, Sơn Đ�ng), Nam Nhạc Ho�nh Sơn (Ho�nh Sơn, Hồ Nam), T�y Nhạc Hoa Sơn (Hoa �m, Thiểm T�y), Bắc Nhạc Hằng Sơn (Đại Đồng, Sơn T�y) v� Trung Nhạc Tung Sơn (Đăng Phong, H� Nam). Thời vua Nghi�u, chỉ c� Tứ Nhạc. Về sau, th�m Trung Nhạc m� th�nh Ngũ Nhạc. Xưa nay, Ngũ Nhạc l� trụ xứ sớm nhất của c�c vị tăng sĩ v� đạo sĩ, như ng�i Đạo An đời Ph� Tần v�o Hằng Sơn dựng lập ch�a th�p� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2985).

[58] Ch�a Đại Ph�: Xem ch� th�ch �Ch�a Thanh Lương�.

[59] Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2949, c� đoạn: Kể từ sau khi vua Văn Đế đời Bắc Ngụy, Trung Quốc dạo chơi Th�y Nham Phong, s�ng lập Đại Ph� Đồ Linh Thứu Tự.

[60] Đ�ng đường, T�y đường: Vị trụ tr� tiền nhiệm một ng�i ch�a gọi l� Đ�ng Đường, Đ�ng Am. Vị trụ tr� ở ch�a kh�c đến bản tự tr� ngụ gọi l� T�y Đường, T�y Am. Cho n�n, Đ�ng Đường l� chỉ nơi ở của vị trụ tr� tiền nhiệm, T�y đường chỉ nơi ở của vị trụ tr� ch�a kh�c đến. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1571; tập V, trang 4363).

[61] Khoảnh: Thửa ruộng rộng 100 mẫu Trung Quốc, chừng 6,667 h�c-ta.

[62] Bốn ch�ng: Tỳ-kheo, Tỳ-kheo-ni, Ưu-b�-tắc v� Ưu-b�-di.

[63] Phần Tấn: S�ng Phần ở tỉnh Sơn T�y, Trung Quốc.

[64] Ch�a Ch� Tướng ở n�i Chung Nam, Thiểm T�y, Trường An, Trung Quốc, do sư Thanh Uy�n s�ng lập v�o đầu nh� T�y� Về sau, c� sư Tr� Nghiễm đến ch�a n�y học kinh Hoa Nghi�m với c�c sư Ph�p L�m, Tr� Ch�nh v� trở th�nh Tổ thứ hai t�ng Hoa Nghi�m ở Trung Quốc, đời gọi l� đại sư Ch� Tướng. Nhờ đ� ch�a n�y được nổi tiếng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 904).

[65] Ch�a Đồng Tử ở tr�n n�i Long Sơn, c�ch Th�i Nguy�n, Sơn T�y, Trung Quốc 20 dặm, do thiền sư Hoằng Lễ x�y dựng v�o năm 556. Theo truyền thuyết, c� hai đồng tử thấy tảng đ� ở n�i n�y c� h�nh d�ng giống Đức Phật, liền khắc th�nh tượng cao 57m, do đ� c� t�n Đồng Tử� Ch�a bị binh lửa t�n ph� v�o năm 1117; đến năm 1522 được tr�ng tu, nhưng những kiến tr�c b�n trong v� tượng Phật khắc bằng đ� đ� bị mất. Trước ch�a c� th�p đ� để thắp đ�n, h�nh lục gi�c, 5 tầng cao hơn 4m. Đ�y l� th�p đ�n xưa nhất c�n lại ở Trung Quốc. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1597-1598).

[66] Bản H�n l� quyển 2 v� 3.

[67] Nghĩa học: C�n gọi Giải học, l� học về l� luận v� giải th�ch danh tướng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 3102).

[68] Lần nọ, Hiếu Vũ Đế mở một buổi yến tiệc v� thỉnh Sư đến. Bấy giờ, trong buổi tiệc, c�c vương c�ng đại thần đều hội tụ đầy đủ� Hiếu Vũ Đế ngước nh�n xa xa, rồi quay lại bảo quan Thượng thơ Tạ Trang: �Vị Ma-ha Diễn n�y thật l� th�ng minh t�i tr�, song việc gi� chết của Ng�i đ� kề cận. Trẫm sẽ thử th�ch. Nhất định Ng�i sẽ biết � trẫm. Sư vừa bước v�o cung điện, Hiếu Vũ Đế ra nghinh đ�n, bảo: �Ng�i Ma-ha Diễn kh�ng ph� sức từ xa đến, nhưng c�n một việc chưa l�m xong�. Sư đ�p: �T�i từ xa đến Kinh đ� đ� gần 40 năm. Thi�n tử đối đ�i với t�i rất �n cần th�m hậu. T�i thật xấu hổ kh�ng đ�ng để thọ �n trọng. Hiện nay t�i đ� 70 tuổi, lại c� bệnh tật. B�y giờ chỉ c�n c� c�i chết, ch�nh l� việc chưa l�m xong�. Qua lời đối đ�p, thấy Sư biện t�i v� ngại, vua c�ng th�m kh�m phục v� ra lệnh cho Sư ngồi kế vua. Bấy giờ, quần thần trong cung đều gh� mắt tr�ng nh�n. (Theo Xuất Tam Tạng K� Tập quyển 14).

[69] Tại ch�a T�y Khởi ở lầu Phụng Ho�ng, Mạt Lăng, v�o mỗi giữa đ�m, c�nh cửa ch�a thường ph�t ra tiếng, nhưng kh�ng thấy ai cả. Ch�ng tăng thường giật m�nh thức giấc. Sư b�n d�ng hương khấn nguyện, quỷ thần đều bay đi mất. (Theo Thần Tăng Truyện quyển 3).

[70] Năm Đại Minh thứ 6 (462), khắp nơi đều bị hạn h�n, Hiếu Vũ Đế thỉnh Sư cầu mưa. Sư liền đến Điếu Đ�i ở Hồ Bắc d�ng hương cầu nguyện. H�m sau, quả nhi�n, gi� thổi đến, m�y tụ hội, mưa li�n tục mấy ng�y. (Theo Thần Tăng Truyện quyển 3).

[71] Bồ-đề-lưu-chi: H�n dịch l� Đạo Hy. Cao tăng thời Bắc Ngụy, người Bắc Ấn Độ, l� học giả hệ Du-gi� Đại thừa, bẩm t�nh th�ng minh, th�ng cả Tam tạng, tinh th�ng ch� thuật, sớm c� ch� hoằng ph�p. Năm 508, đời vua Tuy�n Vũ Đế thời Bắc ngụy, Sư đến Lạc Dương, c�ng với Lặc-na-ma-đề v� Phật-đ�-phiến-đa dịch kinh tiếng Phạn sang tiếng H�n. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 576; Từ điển Phật học, trang 66).

[72] Th�i quan: T�n một chức quan. Từ đời tiền Tần đến đời Đường, l� người lo việc ăn uống cho vua quan; từ đời Tống trở về sau, l� người quản l� phẩm vật c�ng tế.

[73] Đ� giảng: c�n gọi Đ� giảng sư, chức tăng trong Hội giảng kinh luận. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1543).

[74] Thi�u hương: c�n gọi Ni�m hương, Niệp hương, Phần hương, Ch� hương. Đốt c�c loại hương trước tượng chư Phật, Bồ-t�t, Tổ sư. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5579).

[75] Duy na: xem ch� th�ch �Đ� duy-na�.

[76] Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VII, trang 5775: Sống v�o đời Lưu Tống (c�n gọi l� Tiền Tống 420-479) thuộc Nam triều.

[77] Đ�m V� Tối: Cao tăng Trung Quốc, sống v�o thời Bắc Ngụy (386-534), họ Đổng, người Vũ An (tỉnh H� Nam). Sư xuất gia từ thuở nhỏ, học th�ng kinh, luật, luận v� Nho học, được mọi người t�n trọng. L�c đầu, Sư giảng dạy Giới luật ở ch�a S�ng T�n, H�m Đan; sau phụng sắc đến ch�a Dung Gi�c, Lạc Dương giảng kinh Niết-b�n, Hoa Nghi�m. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1381).

[78] Xương bồ: T�n một thứ c�y c� m�i thơm, mọc tr�n n�i, d�ng l�m vị thuốc. (Theo Nguyễn Quốc H�ng, H�n Việt T�n Từ điển, 1975, trang 815).

[79] Thước: Thước� Trung Quốc, khoảng 0,3 m�t.

[80] Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3606: Sống v�o đời Bắc Ngụy (386-534).

[81] Phật-đ�-phiến-đa: H�n dịch l� Gi�c Định. Cao tăng người Bắc Ấn Độ, sang Trung Quốc dịch kinh v�o thời Bắc Ngụy. Sư thần ngộ th�ng mẫn, hiểu biết rộng c�c s�ch đạo v� đời. Năm 508 đời Bắc Ngụy, Sư v�ng sắc c�ng c�c ng�i Bồ-đề-lưu-chi v� Lặc-na-ma-đề dịch Thập Địa Kinh Luận tại điện Lạc Dương trong suốt 4 năm mới ho�n th�nh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3606).

[82] Ba gi�o: Đốn, Tiệm, Vi�n. Đốn gi�o: Gi�o ph�p cao s�u được giảng ngay từ l�c đầu đối với những người căn cơ đốn ngộ. Tiệm gi�o: Gi�o ph�p được giảng theo thứ lớp từ cạn đến s�u đối với những người căn cơ chưa thuần thục. Vi�n gi�o: Gi�o ph�p cứu c�nh vi�n m�n của Phật được giảng cho những người đạt đến cảnh giới Phật. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1568; tập V, trang 4100, 4429; tập VII, trang 6022).

[83] Tung Nhạc: c�n gọi l� Tung Cao sơn, Tung sơn, S�ng Cao sơn, S�ng sơn, Ngoại Phương sơn. L� n�i nằm c�ch huyện Đăng Phong, tỉnh H� Nam, Trung Quốc khoảng hơn 5 km về ph�a Bắc. N�i n�y v� Đ�ng Nhạc Th�i sơn (tỉnh Sơn Đ�ng), T�y Nhạc Hoa sơn (tỉnh Thiểm T�y), Nam Nhạc Ho�nh sơn (tỉnh Hồ Nam) v� Bắc Nhạc Hằng sơn (tỉnh Sơn T�y) được gọi chung l� Ngũ Nhạc. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4653).

[84] An Dưỡng: c�n gọi An Dưỡng quốc, An Dưỡng Tịnh độ, An Dưỡng thế giới. T�n kh�c của thế giới Cực Lạc phương T�y. V� ở trong tịnh độ Cực Lạc n�y được an t�m dưỡng th�n, n�n gọi l� An Dưỡng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 105).

[85] Tăng chế: c�n gọi l� Thanh quy, Tăng cấm; l� những quy định kh�c ngo�i giới luật được lập ra để ngăn chận sự bu�ng lung về lời n�i v� h�nh động của tăng ni. Thời vua Hiếu Minh Đế (516-528), ng�i Huệ Quang soạn Nh�n Vương Thất Giới v� Tăng chế gồm 18 điều, nhưng tiếc thay hiện nay đều thất truyền. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4279).

[86] Kho s�ch: H�n l� Phủ khố 府庫 , theo Ph�p Uyển Ch�u L�m quyển 24. Phủ khố nghĩa đen l� nơi cất giữ t�i sản của triều đ�nh hoặc quốc gia.

[87] Lưu Lược: Cửu lưu Thất lược, l� từ gọi thay cho s�ch vở. Cửu lưu: Ch�n học ph�i lớn thời Xu�n Thu ở Trung Hoa sau khi Khổng Tử qua đời, gồm Nho gia, Đạo gia, �m dương gia, Ph�p gia, Danh gia, Mặc gia, Tung ho�nh gia, Tạp gia v� N�ng gia, gọi l� Cửu lưu. Lại c� Tiểu thuyết gia, th� gọi l� Thập gia. Thất lược: Tập lược, Lục nghệ lược, Chư tử lược, Thi ph� lược, Binh thư lược, Thuật số lược v� Phương chi lược. (Theo Từ Nguy�n; H�n Việt T�n Từ điển, trang 129).

[88] Thất diệu: C�n gọi l� Thất tinh, l� bảy ng�i sao: 1. Nhật tinh (Th�i dương), 2. Nguyệt tinh (Th�i �m), 3. Hỏa tinh (sao Huỳnh), 4. Thủy tinh (sao Thần), 5. Mộc tinh (sao Tuế), 6. Kim tinh (sao Th�i Bạch), 7. Thổ tinh (sao Trấn). Th�ng thường, 7 sao n�y được d�ng về mặt lịch số v� b�i to�n. Bảy sao n�y th�m 2 Thực tinh l� La Hầu (sao Ho�ng phan) v� Kế Đ� (sao Tuệ, c�n gọi l� sao B�o vĩ) th� gọi l� Cửu Chấp hoặc Cửu Diệu. Chấp Diệu l� gọi tắt của Cửu Chấp Thất Diệu. Ph�p tu c�ng tế Thất Diệu gọi l� Thất Diệu c�ng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5357).

[89] Cửu chương: T�n một ph�p t�nh của Trung Hoa thời cổ, c�n gọi l� Cửu số, Cửu chương to�n ph�p. Đ� l�: 1. Phương điền (đo ruộng), 2. T�c mễ (t�nh to�n việc bu�n b�n), 3. Sai ph�n (ph�p hỗn hợp qu� tiện), 4. Thiếu quảng (b�nh phương v� lập phương), 5. Thương c�ng (t�nh to�n về c�ng tr�nh), 6. Qu�n th�u (vận ph� xe thuyền), 7. Phương tr�nh (phương tr�nh thức), 8. Doanh bất t�c (tỷ lệ), 9. C�u cổ (ph�p tam gi�c). (Theo H�n Việt T�n Từ điển, trang 129; Đ�o Duy Anh, H�n Việt Từ điển, 1994, trang 147).

[90] Nghiệp Hạ: Huyện Nghiệp, v�ng đất T�o Th�o được phong v�o cuối đời H�n. (Theo Từ Vựng 辭彙 , trang 1307).

[91] Kiệt-đẩu: c�n gọi l� Tr�ch đẩu, dụng ngữ Thiền. Nghĩa l� những người kh�n ngoan, xảo quyệt, những người chẳng chịu nhận khuyết điểm về phần m�nh m� lại cố biện luận muốn lấn lướt người. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2158.

[92] Thụ nghĩa: C�n gọi Thụ nghị, Lập nghĩa. Y cứ v�o luận đề đ� định trong một hội luận nghị m� lập nghĩa� Trong hội luận nghị, chức quan cao nhất đưa ra luận đề đồng thời quyết định thắng thua cuối c�ng gọi l� Th�m đề, c�n gọi Đề giả, Th�m Đề B�c Sĩ. Học tăng tiếp nhận th� nghiệm gọi l� Thụ nghĩa giả, gọi tắt l� Thụ nghĩa, Thụ giả, Lập giả. Người chất vấn hoặc cật vấn đối với luận đề gọi l� Vấn giả, Nạn giả. Người ph� ph�n, giải đ�p xem c� x�c đ�ng hay kh�ng gọi l� Chứng nghĩa, Tinh nghĩa. Ngư�i ghi ch�p to�n bộ luận nghị vấn đ�p gọi l� Ch� k�. Người chấp h�nh to�n bộ c�c việc lặt vặt trong hội trường gọi l� H�nh sự� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5646).

[93] Một trượng: Mười thước Trung Quốc, khoảng 3,3 m�t.

[94] Gởi dục: Nghĩa l� đem � kiến của m�nh ủy th�c cho một vị Tỳ-kheo kh�c để vị n�y tr�nh b�y trước đại ch�ng, khi bản th�n v� một l� do n�o đ� kh�ng tham dự được ng�y Bố-t�t tăng đo�n, tự tứ hoặc nhiều việc kh�c (Yết-ma). Vị tỳ-kheo nhận � muốn ủy th�c gọi l� Thụ dục. Truyền đạt � kiến được gởi n�y đến đại ch�ng gọi l� Thuyết dục. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1166).

[95] B�-sa-b�-đ� Dạ thi�n: Nguy�n l� B�-san-b�-diễn-để Chủ dạ thần, l� thần Chủ dạ, vị thứ 32 trong 55 vị thiện tri thức m� đồng tử Thiện T�i tham vấn. Vị thần n�y cứu hộ v� đoạn trừ mọi sự sợ h�i của ch�ng sanh ở chỗ tối tăm, bảo vệ mu�n vật được sinh trưởng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 197).

[96] Thiện tri thức: Người ch�n ch�nh ngay thẳng, c� đức hạnh, c� khả năng gi�o ho�, dẫn dắt người kh�c theo ch�nh đạo� Theo phẩm Nhập Ph�p Giới kinh Hoa Nghi�m, trong qu� tr�nh cầu đạo, đồng tử Thiện T�i tham vấn tất cả 55 vị Thiện tri thức (th�ng thường cho rằng 53 vị Thiện tri thức), tức tr�n từ Phật, Bồ-t�t, dưới đến trời, người, bất luận xuất hiện dưới h�nh th�i n�o, hễ người c� khả năng dẫn dắt ch�ng sanh bỏ �c, tu thiện, v�o Phật đạo đều được gọi l� Thiện tri thức. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5568).

[97] Đồng tử Thiện T�i: Vị Bồ-t�t cầu đạo n�i trong phẩm Nhập Ph�p Giới kinh Hoa Nghi�m, từng đi về ph�a Nam tham phỏng 55 vị Thiện tri thức, gặp bồ-t�t Phổ Hiền, th�nh tựu Phật đạo. Phật gi�o Đại thừa d�ng việc n�y để l�m v� dụ chứng minh nghĩa Tức th�n th�nh Phật, c�n qu� tr�nh cầu ph�p của đồng tử Thiện T�i th� biểu thị cho c�c giai đoạn nhập ph�p giới của Hoa Nghi�m. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5563).

[98] Chương l� s�ng Chương, Phũ l� s�ng Phũ Dương (tỉnh H� Bắc, Trung Quốc).

[99] Lệnh gia: Từ t�n xưng bậc cao qu�.

[100] Chi�u huyền thống: C�n gọi Tăng Thống, Sa-m�n Thống, Đạo Nh�n Thống, Đ� Thống. Thời Đ�ng Ngụy, Chi�u Huyền Thống được gọi l� Quốc Thống. Đ�y l� chức tăng quan do triều đ�nh Bắc Ngụy Trung Quốc lập ra để quản l� mọi việc của tăng ni trong to�n quốc. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4306, điều �Tăng Thống�).

[101] Trong thời kỳ Nam Bắc triều (420-588), Phật gi�o đ� trải qua hai kỳ ph�p nạn dưới triều Th�i Vũ Đế (đời Bắc Ngụy, 466) v� Vũ Đế (đời Bắc Chu, 560). Th�i Vũ Đế đời Bắc Ngụy l� một �ng vua t�n bạo, nghe lời s�m tấu, đ� t�n s�t một c�ch gh� gớm c�c tăng lữ v� ph� hủy kinh tượng, ch�a th�p trong nước. Nhưng vận mệnh của kẻ bạo t�n kh�ng thể l�u d�i được, cho n�n, bốn năm sau khi thi h�nh thủ đoạn t�n �c tr�n, Th�i Vũ Đế từ trần. Văn Th�nh Vương l�n nối ng�i, nhận thấy việc l�m t�n �c, v� l� v� nguy hại tr�n, n�n đ� truyền phục hưng Phật gi�o, nhờ đ� đạo Phật dần dần lấy lại thanh thế cũ.

Đến đời Vũ Đế nh� Bắc Chu, Phật gi�o lại bị tai �ch lần thứ hai. Vua ra sắc lệnh b�i bỏ Phật gi�o, bắt c�c tăng sĩ về l�m d�n, xung v�o binh nội; ch�a chiền bị biến th�nh phủ đệ cho c�c vương hầu ở, d�n ch�ng bị ngăn cấm kh�ng cho thờ c�ng Phật. Nhưng �t năm sau, Vũ Đế mất, Tuy�n Đế nối ng�i, lại sắc chiếu phục hưng Phật gi�o, truyền dịch kinh luận. Nhờ đ�, đến đời T�y, Phật gi�o mới trở lại thịnh h�nh, vua quan đều quy y Phật ph�p.

(Theo Lịch sử Phật gi�o Trung Hoa của HT. Th�ch Thiện Hoa).

[102]哀速終�� Ai tốc chung�� Buồn một đời ch�ng qua

今日坐高堂�� Kim nhật tọa cao đường �� H�m nay ngồi t�a cao

明朝臥長棘�� Minh tri�u ngọa trường cức ��S�ng mai �nằm gai gốc

一生聊已竟�� Nhất sanh li�u dĩ c�nh �� Đời nay thế đ� hết

來報將何息。Lai b�o tương h� tức. �� L�m sao dứt đời sau?

[103]悲永殞 �� Bi vĩnh vẫn�� Buồn vĩnh biệt

命斷辭人路�� Mạng đoạn từ nh�n lộ�� Số hết, l�a nh�n gian

骸送鬼門前�� H�i tống Quỷ m�n tiền�� Th�n đến Quỷ m�n quan

從今一別後�� T�ng kim nhất biệt hậu�� Từ nay xa c�ch m�i.

更會幾何年。 C�nh hội kỷ h� ni�n. �� Biết bao giờ gặp lại?

[104] Mẫu: đơn vị diện t�ch d�ng để t�nh ruộng, cứ 10 s�o l� một mẫu (tức 60 trượng vu�ng hay 3600 thước vu�ng t�y).

[105] Tăng-k�-chi: C�n gọi Tăng-kha-k�-ca, Tăng-kiệt-chi, Tăng-ca-chi, Tăng-khước-k�, Tăng-cước-k�, Tăng-cước-sai. �o l�t phủ vai, che 2 n�ch; một trong 5 y của Tỳ-kheo. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4294).

[106] N�i Chung Nam: N�i ở Thiểm T�y, c�ch huyện Trường An, Trung Quốc 29 km về ph�a T�y, trải d�i hơn 40 dặm, ph�a Đ�ng bắt đầu từ huyện Lam Điền đến ph�a T�y huyện Mi. N�i n�y l� một phần của d�y n�i Th�i L�nh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 968).

[107] Bồ-t�t tăng: C�c cao tăng bị bắt buộc phải để t�c, đội m�o, ăn mặc theo thế gian, trang sức chuỗi anh lạc� v�o đời Vũ Đế (565-577) thời Bắc Chu, Trung Quốc. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 595).

[108] Tội ngũ nghịch: Năm tội cực �c tr�i với đạo l�. Theo thuyết của Tiểu thừa, 5 tội nghịch l�: Giết mẹ, giết cha, giết A-la-h�n, l�m th�n Phật ra m�u, ph� h�a hợp tăng. Hai tội trước l� ph� �n điền, 3 tội sau l� hủy đức điền. Người phạm 5 tội n�y sẽ bị đọa v�o địa ngục Ngũ v� gi�n. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2983).

[109] V�o năm Đại Nghiệp thứ 9 (613), khi Sư đang l�m Tri sự, c� người đến tranh đất. Sợ mất quyền lợi của ch�ng tăng, kh�ng c� �ch cho người đời, Sư hết sức khuy�n can, nhưng họ kh�ng nghe, n�n n�i: �Ta sẽ chết cho �ng biết!� N�i xong, Sư ng� nh�o, người cứng như th�y chết. D�n ch�ng c�ng b�n với nhau: ��ng Thầy n�y hay giả vờ lắm! Thử lấy kim ch�ch v�o mấy đầu ng�n tay để xem thật hay giả�. Thế rồi, họ lấy kim ch�ch thật s�u, nhưng th�n Sư vẫn chuyển dần qua m�u của x�c chết, kh�ng lay động, gần trương s�nh l�n. Bấy giờ, c� người tr� đứng b�n cạnh, bảo người kia hồi t�m s�m hối, nguyện kh�ng d�m tranh c�i nữa. Họ vừa dứt lời, Sư liền trở lại đứng, ngồi, n�i, cười như thường. (Theo Ph�p Uyển Ch�u L�m quyển 33).

[110] C� lần, đến b�n cạnh ao hồ ở Long đ�i, thấy c� đang bơi lội, Sư n�i: �Ta v� c�c ngươi c�ng đọ sức, xem thử ai hơn? C�c ngươi kh�ng hơn ta, ta chẳng lẽ cũng kh�ng hơn c�c ngươi ư?� N�i xong, Sư cởi �o, nhảy xuống nước. Đệ tử cầm giữ �o cho Sư. Trải qua 16 đ�m, đọ sức xong, Sư l�n bờ, n�i: �Tuy ở trong nước, m� b�n đất l�m ta th�m dơ bẩn th�i�. (Theo Tục Cao Tăng Truyện quyển 25).

[111] Lần nọ, v�o m�a Đ�ng gi� r�t, tuyết phủ d�y đặc, Sư n�i: �Chỗ y�n lặng như vầy, sao m� ngủ kh�ng được?� Vừa dứt lời, Sư cởi y phục, nằm tr�n tuyết trải qua 3 đ�m, rồi đứng dậy n�i: �H�nh như lửa đốt ch�y ta!� (Theo Tục Cao Tăng Truyện quyển 25).

[112] Gi�o ph�p sơ thời: Tức l� thời Hoa Nghi�m. Đức Phật n�i kinh Hoa Nghi�m trong 21 ng�y đầu ti�n sau khi Ng�i th�nh đạo. Bấy giờ, nội dung thuyết gi�o th� ch�nh l� Vi�n gi�o, phụ l� Biệt gi�o v� đối tượng để thuyết gi�o l� ch�ng Đại Bồ-t�t Biệt gi�o v� những vị ưu t� trong Vi�n gi�o. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 3031, điều �Ngũ thời B�t gi�o�).

[113] Bảy ch�ng: Bảy h�ng đệ tử (xuất gia v� tại gia) h�nh th�nh gi�o đo�n của đức Th�ch T�n. Đ� l� Tỳ-kheo, Tỳ-kheo-ni, Sa-di, Sa-di-ni, Thức-xoa-ma-na, Ưu-b�-tắc v� Ưu-b�-di. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5348).

[114] Ch�a Đại Từ �n: C�n gọi ch�a Từ �n. Ng�i ch�a cổ ở Th�nh Nam, huyện T�y An, Trung Quốc, do th�i tử Trị (Cao T�ng) x�y dựng để b�o từ �n cho mẹ l� ho�ng hậu Văn Đức. Ch�a c� khoảng 10 viện, 1.000 gian, trang nghi�m h�ng vĩ. Khi ch�a x�y xong, Th�i tử đ�ch th�n đến lễ Phật, rồi ban sắc lệnh cho độ 300 người xuất gia l�m Tăng, thỉnh ng�i Huyền Tr�ng l�m Thượng tọa, biệt thỉnh 50 vị Đại đức. Viện dịch kinh được x�y ở ph�a T�y Bắc của ch�a để thờ kinh điển, tượng Phật v� X�-lợi do ng�i Huyền Tr�ng đem từ Ấn Độ về. Sau đ�, vua x�y th�m th�p Đại Nhạn cao 5 tầng theo kiểu T�y Vực để cất giữ kinh Phật tiếng Phạn của ng�i Tam tạng A-địa-c�-đa người Thi�n Tr�c thỉnh từ Ấn Độ sang. V�ch sau ph�a Nam của th�p c� hai bia đ� khắc b�i �Đại Đường Tam Tạng Th�nh Gi�o Tự� của vua Th�i T�ng v� b�i �Tự K� của th�i tử Trị. Năm 656, ng�i Huyền Tr�ng t�u vua lập bia ch�a Đại Từ �n, nh� vua y tấu v� đ�ch th�n soạn văn bia. Bia n�y được đặt ở Phương L�m M�n. Sự nghiệp dịch kinh của ng�i Huyền Tr�ng phần lớn được ho�n th�nh ở ch�a n�y. Sau khi Ng�i thị tịch, c� đệ tử l� ng�i Khuy Cơ kế thừa, ở ch�a n�y hoằng h�a m�n Duy Thức. Cho n�n, t�ng Duy Thức c�n gọi l� t�ng Từ �n. Thời vua Đức T�ng, c� ng�i Tam tạng M�u-ni-thất-lợi người Bắc Ấn Độ cũng đến ch�a n�y dịch kinh v� thị tịch ở đ�y. Trải qua nhiều triều đại, bao nhi�u đổi thay ch�a n�y chỉ c�n duy nhất th�p Đại Nhạn. Ng�i ch�a n�y được tr�ng tu v�o khoảng năm 1662-1722. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1323-1324).

[115] T�y Dạng Đế (605-617): T�n l� Dương Quảng, con thứ của T�y Văn Đế Dương Ki�n.

[116] Nhất thừa: c�n gọi l� Phật thừa. Phương ph�p duy nhất gi�p ch�ng sanh đạt đến quả vị Phật. Đức Phật giảng n�i ph�p Nhất thừa gi�p ch�ng sanh theo đ� tu h�nh, vượt ra ngo�i biển khổ sanh tử, chuy�n chở h�nh giả đến bờ Niết-b�n. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3260).

[117] Ph�p sư Tr� Ch�nh (559-639): Cao tăng Trung Quốc, sống v�o đời Đường, họ Bạch, người An Hỉ, Định Ch�u (nay l� huyện An Hỉ, tỉnh H� Bắc)� Sư tinh th�ng kinh Hoa Nghi�m, thường thăng to� thuyết ph�p. Sư soạn Hoa Nghi�m Sớ 10 quyển. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VII, trang 5774).

[118] Sớ: c�n gọi Nghĩa sớ, s�ch ch� th�ch kinh luận.

[119] Sao: Văn ch� giải sớ. Sao tức sao lược, t�y thuận theo bản gốc m� giải th�ch sơ lược th�m, khiến cho diệu nghĩa của kinh sớ c�ng r� r�ng, dễ hiểu.

[120] Chương: Ph�n chia th�nh thi�n để luận gi�o nghĩa.

[121] Ph�p thường (567-645): Cao tăng Trung Quốc, sống v�o đời Đường, họ Trương, người Bạch Thủy, Nam Dương (nay l� tỉnh H� Nam). L�c nhỏ, Sư theo Nho học. Năm 19 tuổi, Sư xuất gia với ng�i Đ�m Di�n. Năm 22 tuổi, Sư học luận Nhiếp Đại Thừa, nghi�n cứu v� giảng dạy kinh Hoa Nghi�m, luận Th�nh Thật, T�-đ�m, Địa Luận. Đời T�y, Sư v�ng lệnh vua trụ ở ch�a Đại Thiền Định tại Trường An. Sư thị tịch v�o năm 645, hưởng thọ 79 tuổi. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3559).

[122] Tăng Biện (568-642): Cao tăng Trung Quốc, sống v�o đời Đường, họ Trương, người ở Nam Dương (nay l� tỉnh H� Nam). Sư xuất gia từ thuở nhỏ, học luận Nhiếp Đại Thừa nơi ph�p sư Tr� Ngưng. Khoảng 618-626 đời Đường, Sư giảng thuyết, xiển dương luận Nhiếp Đại Thừa. Khoảng năm 627-649, khi ng�i Huyền Tr�ng dịch kinh, Sư được cử l�m người Chứng nghĩa. Sau đ�, Sư v�ng sắc trụ ở ch�a Hoằng Phước, chuy�n giảng thuyết gi�o h�a. Tuy nổi tiếng khắp trong nước, nhưng Sư vẫn tự khi�m, từng đến dự nghe ng�i Đạo Nhạc giảng luận C�u-x�. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4276).

[123] V� tận duy�n khởi: C�n gọi Ph�p giới duy�n khởi, Ph�p giới v� tận duy�n khởi, Thập thập v� tận duy�n khởi, Thập huyền duy�n khởi, Nhất thừa duy�n khởi, l� ph�p qu�n Sự v� ngại ph�p giới trong gi�o nghĩa của t�ng Hoa nghi�m. T�ng Hoa Nghi�m cho rằng: Hiện tượng giới tuy c� mu�n ng�n sai biệt, nhưng t�nh của n� l� thật thể, tức tất cả c�c ph�p duy�n khởi đều c� Thật thể. Đ�y l� Thật tướng của ph�p giới. Sự h�nh th�nh của ph�p giới l� từ một ph�p th�nh tất cả ph�p, từ tất cả ph�p sinh khởi một ph�p. V� thế, một l� tất cả (nhất tức nhất thiết), tất cả l� một (nhất thiết tức nhất), tương nhập tương tức, vi�n dung v� ngại v� tr�ng tr�ng v� tận� (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3503-3504).

[124] Biệt gi�o Nhất thừa: Gi�o nghĩa Nhất thừa của t�ng Hoa Nghi�m c�ch biệt với căn cơ Tam thừa, chỉ khế hợp với căn cơ Đại thừa Vi�n gi�o v� Đốn gi�o. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 539).

[125] Lục tướng vi�n dung: c�n gọi Lục tướng duy�n khởi. S�u tướng: Tổng, Biệt, Đồng, Dị, Th�nh v� Hoại, dung hợp lẫn nhau m� kh�ng ngăn ngại. Thuyết n�y c�ng với thuyết Thập huyền m�n, gọi chung l� Thập huyền lục tướng, l� gi�o nghĩa trọng yếu của t�ng Hoa Nghi�m. T�ng Hoa Nghi�m d�ng 6 tướng n�y l�m cơ sở lập thuyết �Lục tướng vi�n dung�, tức l� c�c ph�p đều đầy đủ 6 tướng n�y, hỗ tương lẫn nhau m� kh�ng ngăn ngại, to�n thể v� bộ phận, bộ phận v� to�n thể đều l� một thể. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2568).

[126] Tứ sự: Bốn m�n y phục, thức uống ăn, ngọa cụ v� thuốc men; hoặc chỉ cho y phục, thức uống ăn, thuốc men v� ph�ng x�. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4840).

[127] V� Tắc Thi�n (624-705): Vị nữ Ho�ng đế duy nhất trong lịch sử Trung Hoa (690-705), người Văn Thủy, Tĩnh Ch�u (nay thuộc huyện Văn Thủy, tỉnh Sơn T�y).

Năm 14 tuổi, V� Tắc Thi�n được tuyển v�o cung hầu hạ vua Đường Th�i T�ng (L� Thế D�n), nhờ th�ng minh m� được sủng �i. Đường Th�i T�ng băng h�, V� Tắc Thi�n xin ra tu ở ch�a sư nữ, l�c đ� b� mới 27 tuổi. Th�i tử L� Trị l�n nối ng�i, lấy ni�n hiệu l� Đường Cao T�ng, triệu b� v�o cung l�m Chi�u nghi, kh�ng bao l�u th� lập l�m Ho�ng hậu, bấy giờ b� 32 tuổi. Khi vua Cao T�ng về gi�, b� nắm hết mọi việc triều ch�nh. Vua Cao t�ng băng, b� truất phế vua Trung T�ng (L� Hiển) v�o năm 684, lập L� Đ�n l�n ng�i, l� Đường Duệ T�ng. V� Tắc Thi�n vẫn nắm trọn quyền b�nh, đổi t�n kinh đ� Lạc Dương th�nh Th�nh Đ�, cải tạo bộ m�y quan lại từ trung ương đến địa phương, từ cơ cấu đến thể chế.

Năm 690, V� Tắc Thi�n buộc Đường Duệ T�ng đứng đầu hơn 600.000 người c�ng k� t�n d�ng biểu t�n b� l�n l�m Ho�ng đế, đổi quốc hiệu Đường th�nh Chu, tự xưng l� �Tắc Thi�n Kim Lu�n Ho�ng Đế�. B� giỏi về chiến lược, kh�o d�ng người, chấp ch�nh đến hơn 40 năm. B� c�ng tỳ-kheo Đ�m Từ tạo kinh Đại V�n gồm 4 tập, nội dung: �V� ho�ng hậu nguy�n l� đức Phật Di-lặc xuống trần l�m vua để cai trị nh�n d�n�. Nhưng b� lại thờ c�c Cao tăng Thần T�, Ph�p Tạng, Nghĩa Tịnh� l�m thầy, hết l�ng cung k�nh. B� c�n cho x�y ch�a để độ tăng, đắp tượng, ch�p kinh, qua nhiều năm m� kh�ng ch�n mỏi. Về gi�, t�nh t�nh b� trở n�n ki�u căng, bạo ngược, n�n đưa triều đ�nh nh� Chu v�o con đường diệt vong.

Một buổi s�ng đầu năm 705, Trương Giản Chi buộc V� Tắc Thi�n nhường ng�i tức khắc, bỏ quốc hiệu Chu, kh�i phục nh� Đường. B� băng v�o th�ng 11 năm 705, thọ 82 tuổi, thụy hiệu �Tắc Thi�n Ho�ng Hậu�.

(Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VII, trang 6057; L� Giảng, C�c triều đại Trung Hoa, Nxb. Thanh Ni�n, 2002, trang 156-160).

[128] Đại V�n Thọ K�: Lời b�o trước trong kinh Đại V�n. Kinh Đại V�n: C�n gọi kinh Đại Phương Đẳng Đại V�n, kinh Đại Phương Đẳng V� Tướng Đại V�n, kinh Đại V�n V� Tướng, kinh Đại V�n Mật Tạng� Kinh gồm 6 quyển, hoặc 5 quyển, 4 quyển. Nội dung gồm 37 phẩm, n�i về việc Đức Phật khai thị cho bồ-t�t Đại V�n phương ph�p tu h�nh th�ng đạt m�n Đ�-la-ni, tam-muội Đại Hải, thật ngữ của chư Phật, Như Lai thường trụ, bảo tạng của Như Lai. Về nguồn gốc, kinh n�y c� 2 thuyết Ngụy tạo v� Tr�ng dịch. Thuyết chủ trương ngụy tạo cho rằng, kinh n�y do V� Tắc Thi�n đời Đường ban sắc lệnh cho sa-m�n soạn, truyền b� khắp trong nước để củng cố qu�n quyền của Thi�n Hậu. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1291-1292, điều �Đại Phương Đẳng V� Tưởng Kinh�).

[129] H� đồ: Bản đồ tr�n lưng con long m� ở s�ng Ho�ng h�. H� đồ ứng lục: N�i đủ l� H� xuất đồ, Lạc xuất thư, nghĩa l� Ho�ng H� xuất hiện đồ h�nh, Lạc Thủy xuất hiện văn tự. C�u n�y tr�ch từ thi�n Hệ Từ, thượng, trong Chu Dịch �H� xuất đồ, Lạc xuất thư, th�nh nh�n tắc chi�. Thiền t�ng d�ng nh�m từ n�y để chỉ cho việc lạ ngo�i tr� năng của con người. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1738).

[130] Lục thần th�ng: S�u năng lực th� thắng của bậc th�nh Tam thừa. Đ� l�: Thần t�c th�ng, thi�n nh�n th�ng, thi�n nhĩ th�ng, tha t�m th�ng, t�c mạng th�ng v� lậu tận th�ng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2570).

[131] Thập thiện: Mười h�nh vi thiện do 3 nghiệp th�n, khẩu, � tạo ra. Thập thiện bao gồm: Kh�ng s�t sanh, kh�ng trộm cắp, kh�ng t� d�m, kh�ng vọng ngữ (kh�ng n�i sai sự thật), kh�ng lưỡng thiệt (kh�ng n�i lời ly gi�n), kh�ng �c khẩu (kh�ng n�i lời th� �c), kh�ng ỷ ngữ (kh�ng n�i lời th�u dệt), kh�ng tham dục, kh�ng s�n khuể, kh�ng t� kiến (kh�ng c� kiến giải sai lầm). (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5318).

[132] Tương Th�nh: T�n huyện, thuộc tỉnh H� Nam, Trung Quốc.

[133] Phần thủy: S�ng Phần, ph�t nguy�n từ n�i Quản Sầm, ph�a T�y Nam huyện Ninh Vũ, tỉnh Sơn T�y, Trung Quốc.

[134] Thập lực: Mười lực của Bồ-t�t. Đ� l�: Th�m t�m lực (trực t�m lực), tăng thượng th�m t�m lực, phương tiện lực, tr� lực (tr� huệ lực), nguyện lực, h�nh lực, thừa lực, thần biến lực (du h� thần th�ng lực), bồ-đề lực v� chuyển ph�p lu�n lực. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5256).

[135] Tứ y: C�n gọi H�nh tứ y. Bốn h�nh ph�p m� người tu h�nh y chỉ. Bốn h�nh ph�p n�y l� duy�n để nhập đạo, l� chỗ y chỉ của bậc thượng căn lợi kh�. Đ� l�: Mặc y phấn tảo, thường đi khất thực, ngồi dưới gốc c�y, d�ng trần hủ dược. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4904).

[136] Nguy�n bản l� Thi�n m�n 千門 : tức cung m�n 宮門 , cửa khuyết, cửa ở cung điện nh� vua.

[137] Cửu tr�ng: Ch�n bậc, tức chỗ vua ng�̀i.

[138] Tượng long: Tức Long tượng.

[139] Hữu đảnh: C�n gọi Hữu Đảnh Thi�n, Sắc Cứu C�nh Thi�n, tầng trời thứ 9 thuộc Tứ thiền thi�n của c�i Sắc, l� đỉnh cao nhất của thế giới hữu t�nh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 2064-2065).

[140] Phạm �m: C�n gọi Phạm thanh, �m thanh vi diệu, thanh tịnh của Phật, Bồ-t�t, một trong 32 tướng tốt của Phật. Theo luận Đại Tr� Độ 4, Phạm �m của Phật c� 5 năng lực: 1- Rền vang như sấm; 2- Trong trẻo vang xa, người nghe t�m sinh vui mừng; 3- Khiến người sinh t�m k�nh �i; 4- Dễ hiểu; 5- Người nghe kh�ng ch�n. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3464).

[141] Thất xứ B�t hội: Thất xứ l� bảy chỗ Phật n�i kinh Hoa Nghi�m. B�t hội l� t�m hội Phật n�i kinh Hoa Nghi�m. Hội thứ 1 tại Tịch Diệt Đạo Tr�ng. Hội thứ 2 tại Điện Phổ Quang Minh. Hội thứ 3 tại Trời Đao-lợi. Hội thứ 4 tại Trời Dạ-ma. Hội thứ 5 tại Trời Đ�u-suất. Hội thứ 6 tại Trời Tha H�a. Hội thứ 7 tại Điện Phổ Quang Minh. Hội thứ 8 tại Rừng Thệ-đa. Như vậy, Phật n�i ở Điện Phổ Quang Minh đến hai lần. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1296; tập VI, trang 5385).

[142] Tam thiền: C�i thiền thứ 3 trong 4 c�i thiền của Sắc giới.

[143] Lưới Nh�n-đ�-la: Lưới b�u d�ng để trang nghi�m cung điện của trời Đế-th�ch� Kinh Hoa Nghi�m d�ng lưới Nh�n-đ�-la để dụ cho � nghĩa một v� nhiều tương tức tương nhập, tr�ng tr�ng v� tận của c�c ph�p. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3140).

[144] Thất gi�c: C�n gọi l� Thất gi�c chi. Bảy ph�p c� c�ng năng gi�p cho tr� huệ bồ-đề ph�t triển. Đ� l�: Niệm gi�c chi, trạch ph�p gi�c chi, tinh tấn gi�c chi, hỷ gi�c chi, khinh an gi�c chi, định gi�c chi v� xả gi�c chi. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5360).

[145] Tứ biện: C�n gọi l� Tứ v� ngại giải. Bốn thứ năng lực l� giải (tức tr� giải) v� năng lực diễn đạt bằng ng�n ngữ (tức biện t�i) một c�ch tự do tự tại, kh�ng trệ ngại. Đ� l�: Ph�p v� ngại giải, nghĩa v� ngại giải, từ v� ngại giải v� biện v� ngại giải. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4898).

[146] Bản H�n l� quyển 4.

[147] Tam Phụ: T�n đất. Đời H�n cho Kinh Triệu, Tả Bằng Dực, Hữu Ph� Phong l� Tam Phụ, tức v�ng Trung bộ, tỉnh Thiểm T�y ng�y nay.

[148] Ung ch�u: một trong 9 ch�u của Trung Quốc thời xưa, nay thuộc v�ng Thiểm T�y, Cam T�c, Thanh Hải.

[149] Đấu: C�i ch�n lớn để uống rượu.

[150] N�i Th�i Bạch: C�n gọi n�i Th�i Nhất, ở ph�a Đ�ng Nam huyện Mi, tỉnh Thiểm T�y ng�y nay.

[151] Tượng gi�o: Đồng nghĩa Tượng h�a, sự gi�o h�a v�o thời Tượng ph�p. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4986).

[152] Hạnh Phổ Hiền: Mười hạnh nguyện rộng lớn của bồ-t�t Phổ Hiền: 1- Lễ k�nh chư Phật: Thường k�nh lễ tất cả Phật; 2- Xưng t�n Như Lai: Thường xưng tụng c�ng đức Như Lai; 3- Quảng tu c�ng dường: Thường thờ phụng v� c�ng dường tất cả Phật; 4- S�m hối nghiệp chướng: Thường s�m hối c�c nghiệp từ v� thỉ đến nay v� tu�n giữ tịnh giới; 5- T�y hỉ c�ng đức: Thường t�y hỉ c�ng đức của tất cả Phật, Bồ-t�t, cho đến 6 lo�i, 4 sanh�; 6- Thỉnh chuyển ph�p lu�n: Thường lễ thỉnh tất cả Phật giảng n�i gi�o ph�p; 7- Thỉnh Phật trụ thế: Thỉnh cầu Phật, Bồ-t�t chớ nhập Niết-b�n m� trụ ở thế gian để n�i ph�p; 8- Thường t�y Phật học: Thường theo Phật T�-l�-gi�-na m� học gi�o ph�p; 9- Hằng thuận ch�ng sanh: Thuận theo sự kh�c biệt của c�c lo�i ch�ng sanh m� thực hiện c�c việc c�ng dường; 10- Phổ giai hồi hướng: Hồi hướng c�ng đức cho tất cả ch�ng sanh để nguyện th�nh tựu quả Phật.

Mười đại nguyện n�y ti�u biểu cho tất cả hạnh nguyện của Bồ-t�t, n�n cũng gọi l� Phổ Hiền nguyện hải. V� Ng�i c� hạnh nguyện rộng lớn, n�n được t�n xưng bồ-t�t Đại Hạnh Phổ Hiền.

(Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3716-3717, điều �Phổ Hiền v� Phổ Hiền Bồ T�t�).

[153] C�i Hiền Thủ: tức c�i Hoa Nghi�m. Đại sư Hiền Thủ Ph�p Tạng l� Tổ thứ ba của t�ng Hoa Nghi�m. V� Ng�i c� c�ng lớn trong việc l�m hưng thịnh t�ng Hoa Nghi�m, n�n về sau người ta gọi t�ng n�y l� t�ng Hiền Thủ. (Theo Từ điển Phật học, trang 172).

[154] Đ�n việt: Phi�n �m tiếng Phạn, c� nghĩa l� người bố th�.

[155] Dược tinh: Tinh linh của cỏ thuốc.

[156] Nhận: Đơn vị đo chiều d�i thời cổ Trung Hoa, bằng 8 hoặc 7 thước đời nh� Chu, khoảng 6, 48 m b�y giờ.

[157] A-tu-la: Một loại quỷ thần hiếu chiến của Ấn Độ bị xem l� �c thần v� thường tranh đấu với trời Đế-th�ch. C�c kinh thường n�u ra 3 nh�n s�n, mạn, nghi l�m ch�ng sanh sinh v�o A-tu-la. Lại c� kinh liệt k� ra 10 nguy�n nh�n sinh v�o lo�i A-tu-la: 1- Th�n l�m việc �c nhỏ, 2- Miệng n�i lời �c nhỏ, 3- � nghĩ điều �c nhỏ, 4- Khởi t�m ki�u mạn, 5- Khởi t�m ng� mạn, 6- Khởi t�m tăng thượng mạn, 7- Khởi t�m đại mạn, 8- Khởi t�m t� mạn, 9- Khởi t�m mạn mạn, 10- Lui sụt c�c căn l�nh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 56).

[158] V� thượng Bồ-đề: Quả vị Phật. V� quả vị Bồ-đề của Phật l� cứu c�nh v� thượng, n�n gọi l� V� thượng Bồ-đề. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VII, trang 6119).

[159] S�u thời: S�u thời trong một ng�y đ�m: s�ng sớm, giữa ng�y, cuối ng�y (3 thời ban ng�y); đầu đ�m, giữa đ�m, cuối đ�m (3 thời ban đ�m). (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2581).

[160] Ba nghiệp: Ba nghiệp th�n, khẩu, �. Th�n nghiệp c� 2 loại thiện v� �c kh�c nhau; nếu s�t sanh, trộm cắp, t� hạnh th� thuộc về th�n �c nghiệp; nếu kh�ng s�t sanh, kh�ng trộm cắp, kh�ng t� d�m th� thuộc về th�n thiện nghiệp. Khẩu nghiệp c� 2 loại thiện v� �c kh�c nhau; nếu vọng ngữ, ly gi�n ngữ, �c ngữ, ỷ ngữ th� thuộc về khẩu �c nghiệp; nếu kh�ng vọng ngữ, kh�ng lưỡng thiệt, kh�ng �c khẩu, kh�ng ỷ ngữ th� thuộc về khẩu thiện nghiệp. � nghiệp cũng c� 2 loại thiện v� �c kh�c nhau; nếu tham dục, s�n khuể, t� kiến th� thuộc về � �c nghiệp; nếu kh�ng tham, kh�ng s�n, kh�ng t� kiến th� thuộc về � thiện nghiệp. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4140).

[161] Tam tạng: Ba tạng Kinh, Luật v� Luận tạng. Kinh tạng: Kinh điển do Phật n�i, tr�n th� khế hợp với l� của chư Phật, dưới th� khế hợp với căn cơ của ch�ng sanh; c�c yếu nghĩa trong gi�o thuyết của Đức Phật đều thuộc về loại Kinh bộ. Luật tạng: Luật nghi do Phật đặt ra c� c�ng năng sửa trị những điều xấu �c của ch�ng sanh, điều phục t�m t�nh của ch�ng sanh; c�c quy định về sinh hoạt của gi�o đo�n do Phật đặt ra đều thuộc về loại Luật bộ. Luận tạng: Luận nghị về � nghĩa của kinh Phật, đơn giản những chỗ s�c t�ch th�nh s�ng sủa để quyết trạch t�nh tướng c�c ph�p; để ph�t triển gi�o thuyết của Đức Phật xa hơn, n�n người đời sau d�ng tr� tuệ th� thắng để giải th�ch, luận nghị gi�o thuyết ấy bằng h�nh thức tổ chức h�a, hệ thống h�a. Luận tạng c�n gọi l� Luận bộ. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập V, trang 4168-4169).

[162] Quan tự: Tự viện được ban bổng lộc v� chịu sự quản l� của triều đ�nh. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập IV, trang 3793).

[163] Phước hội: Ph�p hội để mọi người gieo trồng phước đức. Nghĩa l� đem y phục, thức ăn v� c�c vật dụng kh�c d�ng c�ng chư Phật, Bồ-t�t, c�c bậc Đại đức hoặc ban ph�t cho người bần c�ng.

[164] Thạch: Đơn vị đo trọng lượng thời xưa, bằng 120 c�n, tương đương với 120 pao thời nay.

[165] Hộc: Đồ đong lường thời xưa, bằng 10 đấu, tức 10 thăng (ta quen đọc l� thưng).

[166] Ho�ng th�i tử: Con trai trưởng của vua, hoặc người con trai của vua được phong th�i tử để nối ng�i.(Theo H�n Việt T�n Từ điển, trang 273).

[167] Giang Đ�: Giang T�, Dương Ch�u, Trung Quốc.

[168] Tấn Vương: T�y Dương Ki�n, hiệu l� Văn Đế, vị vua s�ng lập nh� T�y của Trung Quốc. �ng l�m vua từ năm 581 đến 604. (Theo Từ điển Trung Việt, 1993, trang 1636).

[169] L�ng C�ng: Vị tăng đời Tần, từng kết dao với ẩn sĩ Trương Dung. Sư cất tinh x�, x�y thạch thất trong n�i C�n Lu�n ở hang Kim Dư thuộc ph�a T�y Bắc Th�i Sơn, c� hơn 200 người nghe tiếng tăm Sư b�n đến ở. Ph� Ki�n, Mộ Dung Đức, Hiếu Vũ Đế đời Tấn đều k�nh ngưỡng đức hạnh Sư, Ph� Ki�n muốn thỉnh Sư nhưng Sư một mực từ chối. Về sau, Mộ Dung Đức nh�n danh l� vua Đ�ng Tề cấp cho Sư thuế t� của 2 huyện, tiếng tăm Sư c�ng vang xa. Người đương thời gọi hang Kim Dư l� L�ng C�ng cốc, gọi ch�a l� L�ng C�ng Cốc Sơn Tự. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5168, điều �Thần Th�ng Tự�).

[170] Đ�ng Đ�: Tức Lạc Dương, thuộc tỉnh H� Nam ng�y nay của Trung Quốc.

[171] Huệ Si�u (546-622): Cao tăng Trung Quốc, sống v�o cuối đời T�y đầu đời Đường, họ Thẩm, người Kiến Khương, Đơn Dương (Giang Ninh, Ninh T�). L�c đầu, Sư chuy�n tụng kinh Ph�p Hoa, sau học ph�p Nhất thừa tam qu�n của t�ng Thi�n Thai nơi thiền sư Huệ Tư, c�ng tu Huệ qu�n nhất thừa với c�c sư Tr� Giả, Mệnh C�ng một thời gian l�u rồi v�o ẩn tu ở Tung Sơn. Sau Sư được th�i tử Dương Dũng k�nh lễ đ�i ngộ, thỉnh Sư ra trụ tại ch�a Đ�nh Thủy, rồi ch�a Ngộ Ch�n, ch�a Thiền Định. Về sau, Sư xin trở về n�i ẩn cư, nhưng người c�c nơi vẫn đến tham học. Đến khi nh� Đường l�n ng�i th� danh tiếng của Sư c�ng vang dội. Sư thị tịch v�o năm 622, hưởng thọ 77 tuổi. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1994).

[172] Huệ Tư (515-577): C�n gọi Nam Nhạc T�n giả, Tư Đại Ho� thượng, Tư Thiền sư. Cao tăng Trung Quốc, sống v�o thời Nam Bắc triều, người Vũ T�n, thượng Th�i, H� Nam, họ L�, l� Tổ thứ 2 t�ng Thi�n Thai, Trung Quốc (c� thuyết cho l� Tổ thứ 3)� Một h�m, Sư mộng thấy bồ-t�t Phổ Hiền lấy tay xoa đầu, từ đ� tr�n đảnh nổi l�n nhục kế. Năm 15 tuổi, Sư xuất gia, tham yết thiền sư Huệ Văn ở H� Nam, được truyền ph�p Qu�n t�m. Sư l� người đầu ti�n chủ trương đưa ra thuyết n�i về thời suy vi của Phật ph�p, tức l� thời kỳ mạt ph�p, cho n�n x�c lập t�n ngưỡng Phật A-di-đ� v� Phật Di-lặc. Sư ch� trọng đến việc thực h�nh Thiền ph�p v� cả việc nghi�n cứu gi�o l�, danh tiếng vang lừng, được vua Tuy�n Đế k�nh ngưỡng. Sư truyền ph�p cho ng�i Tr� Khải, l� một m�n hạ kiệt xuất trong h�ng đệ tử. Sư vi�n tịch năm 577, thọ 63 tuổi. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1999-2000).

[173] Tr� Giả (538-597): C�n gọi Tr� Khải, Thi�n Thai Đại sư, l� Tổ thứ tư của t�ng Thi�n Thai, Trung Quốc, nhưng được xem l� người thực sự s�ng lập t�ng ph�i n�y. Đại sư sống v�o đời T�y, người ở Hoa Dung, thuộc Kinh Ch�u, tỉnh Hồ Nam. Năm 18 tuổi, Sư lễ ng�i Ph�p Tự ch�a Quả Nguyện cầu xuất gia. Kh�ng bao l�u, Sư học Luật tạng nơi ng�i Huệ Kho�ng, th�ng hiểu cả Phương Đẳng. Năm 560 đời Trần, Sư đến n�i Đại T� ở Giang Ch�u tham yết ng�i Huệ Tư. Ng�i Huệ Tư chỉ dạy Phổ Hiền đạo tr�ng, giảng n�i 4 hạnh an lạc, Sư liền trụ lại đ�. Một h�m, tụng đến phẩm Dược Vương trong kinh Ph�p Hoa, Sư ho�t nhi�n khai ngộ, sau đ� thay ng�i Huệ tư khai giảng, lại nhận lời ph� ch�c của Ng�i v�o Kim Lăng hoằng truyền Thiền ph�p. Tại ch�a Ng�a Quan, Sư khai diễn đề kinh Ph�p Hoa, lập ra t�ng nghĩa mới, ph�n th�ch kinh gi�o, đặt nền tảng cho Gi�o qu�n t�ng Thi�n Thai. Năm 591 đời T�y, Tấn vương l� Dương Quảng mấy phen thỉnh Sư trở về Đ�ng. V� l�ng th�nh của Vương, Sư đến Dương Ch�u truyền giới Bồ-t�t, Vương ban hiệu Tr� Giả. Năm 576, Sư lui về n�i Thi�n Thai v� từ đ� ph�t sinh danh hiệu Thi�n Thai t�ng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VII, trang 5783; Từ điển Phật học, trang 451).

[174] Ngũ phẩm đệ tử vị:� Gọi tắt l� Ngũ phẩm. Giai vị Ngoại ph�m trước Thập T�n, l� h�nh vị thứ nhất trong 8 h�nh vị của Vi�n gi�o t�ng Thi�n Thai, tương đương với vị Qu�n h�nh tức trong Lục tức vị. V� giai vị n�y d�ng 5 phẩm tu h�nh, chuy�n t�m v�o ch�nh m�nh m� thực tiễn h�nh tr�, n�n gọi l� Ngũ phẩm đệ tử vị. Năm phẩm l�: 1- Phẩm T�y hỷ: Nghe ph�p thật tướng vi diệu m� trong t�m tin hiểu vui mừng; 2- Phẩm Độc tụng: Sau khi tin hiểu th� đọc tụng giảng thuyết ph�p mầu; 3- Phẩm Thuyết ph�p: Thuyết ph�p để dẫn dắt người kh�c, lại do c�ng đức n�y m� qu�n x�t tự t�m để tu h�nh; 4- Phẩm Ki�m h�nh lục độ: Ngo�i việc qu�n t�m c�n tu th�m Lục độ như: Bố th�, tr� giới, nhẫn nhục, tinh tấn, thiền định v� tr� huệ; 5- Phẩm ch�nh hạnh lục độ: L�c c�ng phu qu�n t�m đ� thuần thục, liền thực h�nh hạnh h�a tha, sự l� đầy đủ, đến đ�y th� lấy việc thực h�nh Lục độ l�m ch�nh yếu. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2990-2991).

[175] Thanh t�n nữ: Cư sĩ nữ.

[176] S�u ng�y trai: S�u ng�y trai giới thanh tịnh trong mỗi th�ng: m�ng 8, 14, 15, 23, 29, 30 (t�nh theo lịch của Trung Quốc, th�ng thiếu c� thể đổi ng�y 28 v� 29).

[177] Sư hữu: Vừa l� Thầy vừa l� bạn, những người c� thể thưa hỏi.

[178] Ch�n nh�n: 1- Những người hiền đức ở thế gian hoặc những bậc ch�n tu trong đạo Phật. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 868). 2- Từ ngữ m� Đạo gia t�n xưng những bậc ch�n tu đắc đạo, hoặc người tồn dưỡng bản t�nh. (Theo H�n ngữ Đại Từ điển).

[179] Bản H�n l� quyển 5.

[180] Đời Ngụy: tức Bắc Ngụy (386-534), c�n gọi l� Hậu Ngụy, Nguy�n Ngụy thời Nam Bắc triều, do Đạo Vũ Đế Th�c Bạc Khu� s�ng lập.

[181] Tứ bảo: Bốn thứ b�u trong bảy b�u. Bảy b�u l� bảy thứ ngọc b�u qu� gi� ở thế gian. C�c kinh n�i về bảy thứ b�u kh�c nhau. Theo kinh A-di-đ� v� luận Đại Tr� Độ, bảy thứ b�u l� v�ng, bạc, lưu ly, pha-l�, xa cừ, x�ch ch�u, m� n�o. Theo kinh Ph�p Hoa 4, bảy thứ b�u l� v�ng, bạc, lưu ly, xa cừ, m� n�o, tr�n ch�u v� mai kh�i. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5347).

[182] Ngũ hương: Năm thứ hương qu� được c�c h�nh giả Mật gi�o chuẩn bị đầy đủ để gi�p cho việc tr� niệm c�c ch�n ng�n được th�nh tựu. Đ� l� Trầm thủy hương, Bạch đ�n hương, Tử đ�n hương, Ta la hương v� Thi�n mộc hương. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2972).

[183] Năm sắc: Năm m�u căn bản: Xanh, v�ng, đỏ, trắng v� đen. M�u sắc trang nghi�m Tịnh độ Cực lạc v� m�y ngũ sắc, vật cầm tay của Đức Qu�n �m ngh�n tay, đều c� 5 m�u n�y. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2999).

[184] C�y d�: Vỏ d�ng l�m giấy.

[185] Bạch đ�n: C�n gọi Bạch chi�n-đ�n, Bạch đ�n hương thụ. Một loại thực vật c� hương thơm, th�n m�u trắng (thuộc giống Chi�n-đ�n) ở v�ng nhiệt đới như Ấn Độ� Người ta d�ng c�y chi�n-đ�n để chế tạo hương liệu. Hương liệu chế từ Bạch đ�n được xem l� tốt nhất, gọi l� Bạch đ�n hương hay Bạch chi�n-đ�n hương. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 234).

[186] Lưu t�: Vật trang sức c� h�nh b�ng l�a được chế th�nh từ những sợi tơ hay l�ng chim, l�ng th� sặc sỡ, thường d�ng để trang tr� tr�n xe ngựa, m�n trướng...

[187] Tử trầm: Loại trầm kh� d�ng để trang sức.

[188] Hoa quan: V�ng hoa trang sức tr�n đầu.

[189] C�i trời Phạm: L� c�i trời Sơ thiền của Sắc giới, gồm3 tầng: Phạm Ch�ng, Phạm Phụ v� Đại Phạm.

[190] Nội ngoại điển: Kinh s�ch nh� Phật v� B�ch gia chư tử.

[191] Đan dược: Thuốc thần, thuốc ti�n.

[192] Lưu ch�u đan v� V�n mẫu phấn: Thuốc luyện đơn của c�c đạo sĩ.

[193] Nguy�n bản l� Nghĩa Ninh nguy�n ni�n 義寧元年 , tức năm Nghĩa Ninh thứ 1 (617), đời T�y. Tuy nhi�n, �ng sống v�o đời Đường (618-690) v� Đường Cao Tổ (L� Uy�n, 618-626) tại vị năm 618. Như vậy, đ�y c� thể l� năm Nghĩa Ninh thứ 2 (618), đời T�y. V� khi l�n ng�i, Đường Cao Tổ lấy ni�n hiệu Vũ Đức (618-626).

[194] Qu�n đầu: Chức quan trong qu�n đội.

[195] Kinh B�t-nh� (600 quyển): do ng�i Huyền Tr�ng dịch từ năm 660-663 mới xong, qua năm 664 th� Ng�i tịch. Bấy giờ, cả Cao Tổ v� Th�i T�ng đ� băng h�, Cao T�ng tại vị.

[196] Kh�ng t�ng: T�ng ph�i chủ trương tất cả đều Kh�ng. Kh�ng t�ng lấy tư tưởng B�t-nh� của Đại-thừa l�m cơ sở, d�ng Kh�ng qu�n l�m ch�nh để tuy�n dương l� Trung đạo. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2320).

[197] Thanh t�n sĩ: Cư sĩ.

[198] Di�m vương: C�n gọi Di�m-ma vương, Di�m-la vương. Vua của thế giới ma quỷ, vị tổng quản c�i U minh v� vị chủ thần địa ngục. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1076).

[199] Hoạch Thang: Một trong 18 địa ngục d�ng để đun nấu người tội.

[200] C�nh Lăng Văn Tuy�n Vương: Quan Tư đồ đời Nam Tề (479-502), t�n Ti�u Tử Lương.

[201] Thọ vương: C�y lớn nhất trong c�c loại c�y, chỉ cội Bồ-đề. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5652).

[202] Li�n giới: Thế giới hải Li�n Hoa Tạng Trang Nghi�m.

[203] Ch�n kinh: Kinh Hoa Nghi�m.

[204] Diện m�n: C� 3 c�ch giải th�ch: 1. Miệng; 2. Dung mạo ch�n thật; 3. Khoảng dưới mũi v� tr�n miệng. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập II, trang 1092).

[205] Thần quang: Quang minh của Phật linh diệu kh�ng thể nghĩ b�n. Quang minh tượng trưng cho tr� tuệ, Phật tr� l�a tất cả tướng ph�n biệt hư vọng, kh�ng thể nghĩ b�n, v� thế quang minh của Phật cũng l�a h�nh tượng, n�n gọi l� Thần quang. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập VI, trang 5164).

[206] M�y t�n: M�y b�o tin.

[207] Danh Đế: Danh l� phẩm Như Lai Danh Hiệu, Đế l� phẩm Tứ Đế.

[208] Vi�n �m: �m thanh vi�n diệu, chỉ lời Phật.

[209] Hiền Thủ: Phẩm Bồ-t�t Hiền Thủ.

[210] Lục vị: S�u giai vị tu h�nh của Bồ-t�t. Theo kinh Hoa Nghi�m (bản Cựu dịch), 6 giai vị Bồ-t�t: Thập t�n, Thập trụ, Thập hạnh, Thập hồi hướng, Thập Địa v� Phật Địa. C�n kinh Hoa Nghi�m (bản T�n dịch) th� ghi Thất vị tức th�m �Đẳng gi�c� sau giai vị Thập Địa. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập III, trang 2583).

[211] Chủ bạn: Chủ thể v� Kh�ch thể. T�ng Hoa Nghi�m khi n�i về Ph�p giới duy�n khởi chủ trương: Nếu lấy đ�y l�m chủ th� kia l�m bạn, nếu cho kia l� chủ th� đ�y l� bạn. Như thế, chủ bạn đầy đủ m� nhiếp đức v� tận, gọi l� Chủ bạn cụ t�c. Mặt kh�c, trong vạn hữu mỗi mỗi đều l� chủ, mỗi mỗi đều l� bạn, sự tương t�c tương nhập như vậy tr�ng tr�ng v� tận, gọi l� Chủ bạn v� tận. (Theo Từ điển Phật học Huệ Quang tập I, trang 959).

[212] L� Đế v�ng: Tức Ph�p giới duy�n khởi, V� tận duy�n khởi; xem ch� th�ch �V� tận duy�n khởi�.

[213] T�n dung: Chỉ Đức Phật.

��

�

�